Η γήρανση του πληθυσμού είναι η μεγαλύτερη κοινωνική πρόκληση που θα αντιμετωπίσει η Ελλάδα τον 21ο αιώνα.

Γερνώντας με καλπάζοντες ρυθμούς η Ελλάδα μετατρέπεται σταδιακά σε μια κοινωνία, όπου οι παππούδες και οι γιαγιάδες είναι περισσότεροι από τα παιδιά τους. Μεταμορφώνεται σε κοινωνία χωρίς αδρεναλίνη, συντηρητική και νωθρή, όπου οι πολίτες της προτιμούν να τεμπελιάζουν στο σαλόνι βλέποντας τηλεόραση, παρά να βγαίνουν στους δρόμους για να διαδηλώσουν. Την ίδια περίοδο εμφανίζεται στο προσκήνιο και μια νέα πληθυσμιακή ομάδα, εκείνη των νεανιό-γερων, των σύγχρονων «Ντόριαν Γκρέϊ», που δεν θέλουν να είναι απλώς «νέοι στην καρδιά», αλλά και να το δείχνουν…

ΑΘήνα 2050μ.Χ. Η αλλοτινή μητρόπολη της Ανατολικής Μεσογείου, μια πόλη τεσσάρων εκατομμυρίων κατοίκων που εκτείνεται σε όλη σχεδόν την κεντρική και ανατολική Αττική, θυμίζει κάτι μεταξύ γηροκομείου και πόλης-φάντασμα. Τεράστιες περιοχές της έχουν βυθιστεί στην παρακμή, το κέντρο της έχει καταντήσει μουσείο και χιλιάδες γκρίζες φθαρμένες πολυκατοικίες στέκουν μισοάδειες από τους κατοίκους τους, δίνοντας την εντύπωση ενός απέραντου κενοτάφιου.

Η μέση ηλικία των κατοίκων της Αθήνας έχει προ πολλού ξεπεράσει τα 50 χρόνια. Καθώς εδώ και δεκαετίες γεννιούνται όλο και λιγότερα παιδιά οι περισσότεροι παιδικοί σταθμοί και τα περισσότερα σχολεία έχουν κλείσει. Αρκετά από αυτά έγιναν ιατρικά κέντρα και λέσχες ψυχαγωγίας για τους συνταξιούχους. Στα πάρκα παίζουν ελάχιστα παιδιά και τα περισσότερα από αυτά είναι παιδιά μεταναστών που μιλούν σπασμένα ελληνικά. Μόλις σκοτεινιάσει πολύ λίγοι κυκλοφορούν στους δρόμους της πόλης, ενώ ακόμη λιγότεροι πηγαίνουν σε κάποιο νυκτερινό μπαρ για να διασκεδάσουν. Η νυκτερινή Αθήνα είναι μια «νεκρή» πόλη.

Σε μια πόλη όπου σε κάθε ηλικιωμένο, που απολαμβάνει την σύνταξή του, αντιστοιχεί ένας μόλις εργαζόμενος, ο οποίος και φορολογείται στυγνά, η παραγωγικότητα δεν πάει καλά. Θα πήγαινε ακόμη χειρότερα αν δεν υπήρχαν τα ρομπότ που εργάζονται ως οικιακοί βοηθοί, ως οδοκαθαριστές ή δημόσιοι υπάλληλοι. Ωστόσο η παραγωγή και ειδικά η κατανάλωση βρίσκονται μονίμως σε καθοδική πορεία. Η οικονομία βρίσκεται σε τέλμα διαρκείας, ειδικά από τότε που στέρεψε η «στρόφιγγα» των μεταναστών.

Η έκρηξη της "ωρολογιακής βόμβας" των γηρατειών

Στις αρχές του 21ου αιώνα η Ελλάδα πλημμύρισε ξαφνικά από μετανάστες και όλοι πίστευαν πως αυτό ήταν μια μεγάλη ευκαιρία τόσο για να απογειωθεί η ελληνική οικονομία χάρη στα φθηνά εργατικά χέρια, όσο και για να λυθεί το ασφαλιστικό και το δημογραφικό πρόβλημα της χώρας. Και πράγματι όλα έδειχναν, παρά τις κατά καιρούς ξενόφοβες κραυγές ορισμένων ντόπιων εθνικιστών, καλά τις πρώτες δύο δεκαετίες. Η οικονομία αναπτυσσόταν ικανοποιητικά, το ασφαλιστικό σύστημα κρατούσε και οι θάνατοι ισοφαρίζονταν από τις γεννήσεις κρατώντας τον πληθυσμό σταθερό. Μετά το 2020μ.Χ. όμως τα δεδομένα άρχισαν σταδιακά να αλλάζουν και η κατάσταση χειροτέρεψε.

Καταρχάς η γενιά του «Baby Boom», δηλαδή σχεδόν τρία εκατομμύρια Έλληνες που γεννήθηκαν τις δεκαετίες του 1950 και 1960, άρχισαν να αποσύρονται από την παραγωγή και να βγαίνουν μαζικά στη σύνταξη. Την ίδια περίοδο η ροή της μετανάστευσης από τον Τρίτο Κόσμο μειώθηκε, εξ αιτίας της ραγδαίας πτώσης των γεννήσεων αλλά και της οικονομικής ανάπτυξης στις χώρες του νότου, και έφθασε σε μηδενικό σχεδόν σημείο μέχρι το 2040μ.Χ.  Η πραγματική δημογραφική «ωρολογιακή βόμβα» είχε εκραγεί!

Το αποτέλεσμα ήταν το ασφαλιστικό σύστημα να κλονιστεί σοβαρά και θα κατέρρεε σίγουρα αν δεν το στήριζε ο κρατικός προϋπολογισμός –κάτι που εκτόξευσε σύντομα το δημόσιο χρέος στο 250% του ΑΕΠ! Για να αντεπεξέλθει το κράτος αναγκάστηκε να μειώσει δραματικά τις συντάξεις, να αυξήσει τους φόρους και τις ασφαλιστικές εισφορές, οδηγώντας έτσι την ελληνική οικονομία σε κρίση διαρκείας. Το βιοτικό επίπεδο έπεφτε, ο πληθυσμός της γερνούσε ακόμη περισσότερο (το 40% ήταν άνω των 65 ετών) και η Ελλάδα γινόταν μια όλο και πιο γερασμένη και φτωχότερη χώρα, ελεγχόμενη από ένα συντηρητικό «γκρίζο λόμπι», που φοβόταν να επενδύσει στο μέλλον. Η Ελλάδα του 2050μ.Χ. ήταν μια «γκρίζα» χώρα, ένα απέραντο γηροκομείο και μαζί ένα καθυστερημένο μουσείο με πολύ ιστορία αλλά αβέβαιο μέλλον….

Το "παιχνίδι" έχει κριθεί;

Αν θεωρείτε πως αυτό το σενάριο είναι καθαρή επιστημονική φαντασία, τότε καλά θα κάνετε να αναθεωρήσετε, όσο είναι καιρός, τις απόψεις σας. Και αυτό γιατί οι περισσότεροι από εσάς που διαβάζετε αυτό το άρθρο θα υποστείτε, κατά τη διάρκεια της ζωής σας, τις συνέπειες από την έκρηξη της «ωρολογιακής βόμβας» του δημογραφικού. Θα δείτε μετά το 2020μ.Χ. το βιοτικό σας επίπεδο να πέφτει και την Ελλάδα να μετατρέπεται σε μια συντηρητική και «γκρίζα» κοινωνία, μια κοινωνία χωρίς αδρεναλίνη.

Στη δημογραφία, βλέπετε, το λόγο έχουν οι αριθμοί και οι αριθμοί λένε ότι το «παιχνίδι» έχει ήδη κριθεί. Το 2030 μ.Χ. μας είναι ήδη γνωστό. Στην καλύτερη περίπτωση θα είμαστε 10,3 εκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή 700.000 λιγότεροι απ’ ό,τι σήμερα. Και φυσικά μεγαλύτερης ηλικίας. Κι αν δεν συμβεί κάποιο «δημογραφικό θαύμα», που οι συνέπειές του θ’ αργήσουν πάντως να φανούν,  ή αν δεν σταματήσουν τα κύματα των μεταναστών, το έτος 2050 θα αριθμούμε μόλις 9,2 εκατομμύρια, στην πλειοψηφία μας ηλικιωμένοι.

Μέσα σε μισό αιώνα η χώρα μας θα έχει χάσει δύο εκατομμύρια ανθρώπους χωρίς την παραμικρή πολεμική αναμέτρηση! Θα έχει καταντήσει ένα απέραντο γηροκομείο, όπου οι άνω των 65 ετών θα είναι διπλάσιοι σε αριθμό από τους νέους κάτω των 20! To σύστημα συνταξιοδότησης θα εκραγεί, καθώς το φυτίλι έχει ήδη ανάψει. Αυτό είναι προδιαγεγραμμένο καθώς οι συνταξιούχοι του αύριο έχουν ήδη γεννηθεί. Το «ιερό» δικαίωμα στη συνταξιοδότηση θα γίνει ένα ασήκωτο βάρος, που θα γονατίσει τους λιγοστούς νέους εκείνης της εποχής, αν βέβαια δεν θα έχουν προλάβει επαναστατήσει...

Το επερχόμενο "τσουνάμι αιωνόβιων" θα σαρώσει και την Ελλάδα

Το σίγουρο πάντως είναι πως ο 21ος αιώνας θα είναι ένας «γκρίζος» αιώνας, ένας αιώνας των γέρων. Ο πλανήτης μας γίνεται όλο και πιο «γκρίζος», καθώς τα 2/3 όλων των ηλικιωμένων που έζησαν ποτέ ζούνε σήμερα. Και βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή, καθώς αναμένεται ένα ολόκληρο «τσουνάμι αιωνόβιων» (Centenarian Tsunami), που θα σαρώσει τα ασφαλιστικά συστήματα ακόμη και των πλουσιότερων χωρών του κόσμου.

Το φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό, αλλά παγκόσμιο. Για παράδειγμα στην Ιαπωνία το έτος 2012μ.Χ. η μέση ηλικία του πληθυσμού θα είναι 46 χρόνια και το 30% των Ιαπώνων θα είναι άνω των 60 ετών. Στην Ελλάδα ωστόσο, όπως και στην Ιταλία και Ισπανία, η γήρανση του πληθυσμού έχει πάρει τα τελευταία χρόνια δραματικούς ρυθμούς, μεταβάλλοντας τη μορφή της κοινωνίας. Η αιτία της ραγδαίας γήρανσης του ελληνικού πληθυσμού θα πρέπει να αναζητηθεί τόσο στην πτώση των γεννήσεων κατά 40% σε σχέση με το 1980, όσο και στην αύξηση του μέσου όρου ζωής που φτάνει τα 75 χρόνια για τους άνδρες και τα 80 για τις γυναίκες. Αυτή η πρωτοφανής πρόκληση μπορεί να δημιουργεί σοβαρά προβλήματα (ασφαλιστικό, δημόσια υγεία, εθνική άμυνα, πτώση παραγωγικότητας κ.α.), δημιουργεί όμως και πολλές ευκαιρίες.

Ένας γερασμένος πληθυσμός έχει λιγότερες απαιτήσεις, ζει πιο εύκολα από την ακίνητη περιουσία και δεν επενδύει στην ανανέωση των εξοπλισμών, ούτε και αποταμιεύει για το μέλλον, ειδικότερα αν δεν έχει παιδιά. Οι γέροι είναι φανατικοί του Status Quo και του κομφορμισμού, γεμίζουν τις εκκλησίες, κι εκφράζονται συνήθως μέσω συντηρητικών πολιτικών κομμάτων.

Κατά παράδοξο τρόπο η κυρίαρχη πολιτική ιδεολογία του μέλλοντος θα είναι ένα περίεργο είδος «ορθόδοξης σοσιαλδημοκρατίας», που θα εγγυάται από τη μια το αντιπαραγωγικό κράτος-πρόνοιας κι από την άλλη θα στηρίζει πολιτικά και οικονομικά το «μεταφυσικό μονοπώλιο» της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Σ’ αυτή τη «γκρίζα Ελλάδα» θα υπάρχει όμως λιγότερη εγκληματικότητα, τρομοκρατία, λιγότερες κοινωνικές αναταραχές και γενικώς απροθυμία για εμπλοκή σε πολέμους κι εθνικιστικές περιπέτειες. Άλλωστε δεν θα υπάρχουν τα αναγκαία αποθέματα αδρεναλίνης για κάτι τέτοιο...

Νεανιο-γέροι: Η μεγαλύτερη αναδυόμενη αγορά του 21ου αιώνα

Δεν είναι βέβαιο πως όλος αυτός ο ωκεανός από ηλικιωμένους θα αποδειχθεί την μοίρα του και θα δεχθεί να παίξει τον παραδοσιακό ρόλο των παθητικών γέρων. Πολλοί από αυτούς θα αγωνιστούν να παραμείνουν «νέοι στην καρδιά», θα είναι δηλαδή «νεανιό-γεροι», γέροι που δεν θα έχουν συμβιβαστεί με τη μοίρα των γηρατειών τους. Αυτοί οι νεανίζοντες γέροι αποτελούν μια τεράστια αναδυόμενη αγορά.

Οι πολυεθνικές εταιρείες ήδη προσανατολίζονται στο να εκμεταλλευτούν αυτή τη νέα και τεράστια δημογραφική ομάδα. Ετοιμάζονται να προωθήσουν στην αναδυόμενη αγορά των νεανιό-γερων παιχνίδια και θεματικά πάρκα, πλαστικές εγχειρίσεις και ανανεωτικές θεραπείες. Προωθούν μια σειρά ηλεκτρονικά gadget για ηλικιωμένους, όπως νέους μετρητές πίεσης, σακχάρου και χοληστερίνης, κινητά τηλέφωνα για αρθριτικούς ακόμη και ρομπότ-υπηρέτες! Ήδη η ιαπωνική εταιρεία Honda ετοιμάζει ρομπότ-υπηρέτες που μεταφέρουν τσάντες, καθαρίζουν το σπίτι και σερβίρουν ποτά. Ένα ξενοδοχείο στην πόλη Yamagata προσφέρει υπηρεσίες σε ηλικιωμένους που θέλουν να «ξεκουράσουν» τις οικογένειες τους από τη φροντίδα τους τουλάχιστον μια φορά το μήνα. Οι Ιάπωνες «Μπενρίγια» αντικαθιστούν επ’ αμοιβή συγγενείς και φίλους στη φύλαξη των ηλικιωμένων και κάνουν μικροδουλειές του σπιτιού. Οι «Μπενρίγια» θεωρούνται από πολλούς ως στυλοβάτες της ιαπωνικής κοινωνίας.

Η αυτοκινητοβιομηχανία Daimler-Chrysler σχεδιάζει αυτοκίνητα για ηλικιωμένους με προβλήματα μνήμης, που περιλαμβάνουν ειδικούς αισθητήρες… Στην Ιταλία οι οίκοι μόδας Prada, Gucci και Armani προσφέρουν ήδη «μόδα για ηλικιωμένους». Στην ίδια χώρα το 73% των άνω των 60 ετών Ιταλών ήδη κάνει σεξ με «χημική βοήθεια», με το «la Dolce Viagra»!

Νέοι στην καρδιά ή σύγχρονοι Ντόριαν Γκρέι;

Επειδή τα γηρατειά είναι ναυάγιο, είναι σίγουρο πως πολλοί ηλικιωμένοι θα αρνηθούν την «κατάρα» των γηρατειών, όπως και πολλοί νεώτεροι τους αρνούνται την «κατάρα» της ενηλικίωσης. Ήδη η βιολογική ενηλικίωση έδωσε τη θέση της στην συναισθηματική. Είμαστε όσο φαινόμαστε ή είμαστε ό,τι αισθανόμαστε; Ακόμη περισσότερο: φαινόμαστε αυτό που είμαστε;

Στα τέλη του 19ου αιώνα τα γηρατειά άρχιζαν με την εμφάνιση των πρώτων γκρίζων τριχών στο κεφάλι, δηλαδή από την ηλικία των 35 ετών. Σήμερα θα πρέπει να είναι κανείς 70 ετών για να θεωρηθεί γέρος.  Το όριο έναρξης των γηρατειών μετατοπίστηκε. Δεν υπάρχει πλέον κανένα ηλικιακό κατώφλι «παροπλισμού». Δεν υπάρχει κάποιο ξεκάθαρο κριτήριο γήρατος, εκτός αν δεχθούμε αυτό που είχε πει κάποτε ο Γκαίτε: «Το γέρασμα είναι η σταδιακή απόσυρση από το φαίνεσθαι».

Στις δυτικές κοινωνίες κυριαρχεί σήμερα η λατρεία των νιάτων και όλοι θέλουν να είναι «αιώνιοι έφηβοι». Ολόκληρες κοινωνίες αρνούνται να μεγαλώσουν και να ωριμάσουν. Άνθρωποι άνω των 40 θεωρούν τους εαυτούς τους «όψιμους έφηβους», και προσπαθούν να σταματήσουν το «βιολογικό ρολόι» τους, τουλάχιστον εξωτερικά, κάνοντας πανάκριβες πλαστικές εγχειρήσεις, πηγαίνοντας σε γυμναστήρια και χρησιμοποιώντας χάι τεκ καλλυντικά και νεανικό ντύσιμο. Καθόλου παράξενο που η εποχή μας έχει σταρ σαν τον πρώην μαύρο Μάικλ Τζάκσον, που προσπαθεί να εξαλείψει τη «διπλή κατάρα» της ράτσας και της ηλικίας και να γίνει κάτι μεταξύ Μπάρμπι και Δράκουλα!

Αυτοί οι «δίχως ηλικία» άνθρωποι, που δεν μπορούν να προσδιοριστούν χρονολογικά, αντιπροσωπεύουν το μέλλον που έρχεται, και στο οποίο η βιολογική ηλικία δεν θα έχει και τόσο σημασία σε σχέση με το πόσο χρονών αισθάνεται ότι είναι κάποιος.

Η λατρεία των νιάτων

Όσο η κοινωνία μας γεράζει, τόσο η λατρεία των νιάτων θα αυξάνεται. Ο 50άρης προσπαθεί να μοιάζει με 30άρη και ο 30άρης με έφηβο. Σύμφωνα με τις μελέτες του μάρκετινγκ όλοι μας θεωρούμε «ιδανική ηλικία» εκείνη των 17 ετών. Σ’ αυτή την ηλικία υποτίθεται πως έχουμε ό,τι χρειάζεται ένας άνθρωπος για να νιώσει ευτυχισμένος: Ανεμελιά, αποδοχή, δημοτικότητα, διασκέδαση  επιτυχία, όνειρα και ελπίδες. Αυτή θεωρείται η ηλικία του «Perfect Cool» και ο καθένας μας την επιθυμεί, από τον 42χρονο «Ντόριαν Γκρέι», μέχρι και τον 20χρονο που κατά παράδοξο τρόπο θεωρεί ήδη τον εαυτό του «μεγάλο». Δεν είναι παράξενο που η γλυκιά ηλικία των 17 θεωρείται από τους μαρκετίστες ως «ιδανικός στόχος».

Τη δεκαετία του 1990 οι μαρκετίστες άρχισαν να μελετούν τους έφηβους, όπως οι ανθρωπολόγοι μελετούσαν μια ξένη κουλτούρα. Την ίδια περίοδο η αποκαλούμενη Generation X άρχισε να οργανώνει τις άμυνές της απέναντι στις δυνάμεις του μάρκετινγκ, υιοθετώντας μια στάση κι έναν τρόπο ζωής που αντιστέκονταν και στην ιδέα του «cool» σαν αυτοσκοπό. Οι μαρκετίστες αντέδρασαν. Η διαφημιστική εκστρατεία του αναψυκτικού Sprite είχε ως σύνθημα: «Η εμφάνιση είναι τίποτε. Ο πόθος είναι τα πάντα». Έτσι η αντι-πώληση έγινε η νέα πώληση, και το μάρκετινγκ πέρασε σε νέα φάση, μεταλλάχθηκε και πέρασε στην αντεπίθεση.

Η παιδιάστική συμπεριφορά, η κουλτούρα του καταναλωτισμού, που βασίζεται στις παρορμητικές αγορές, στα καπρίτσια της μόδας και γενικώς ο εγωκεντρισμός και ο παλιμπαιδισμός που χαρακτηρίζουν ήδη την ελληνική κοινωνία, θα είναι και στο μέλλον μια σπασμωδική αντίδραση στο φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης της Ελλάδας. Όσο η μέση ηλικία του ελληνικού πληθυσμού θα αυξάνει, τόσο η αξία των νιάτων θα ανεβαίνει κατακόρυφα. Όλοι θα αναζητούν διέξοδο στο «νεανίζειν», δηλαδή με τον τρόπο ζωής μιας πιο νέας κι ανέμελης ηλικίας. Αυτή η τάση θα ευνοεί την παιδιάστικη απαίτηση του: «Τα Θέλω Όλα Και Τα Θέλω Τώρα!»  Αρκετοί Έλληνες θα αρνούνται να ωριμάσουν και θα βρίσκονται συνεχώς σε μια σύγχυση αξιών. Οι συνειδητοποιημένοι μεσήλικες θα είναι κάτι το σπάνιο, όπως και οι σοφοί γέροντες.

Εφόσον η γενετική και οι αντιγεροντικές, ανανεωτικές θεραπείες υπόσχονται στο κοντινό μέλλον να καθυστερήσουν, αν όχι να εξαλείψουν το «λάθος της Φύσης», που λέγεται γηρατειά, αρκετοί νεανιό-γεροι του 21ου θα καταφύγουν και σ’ αυτή τη «λύση». Επειδή όμως όλα αυτά θα κοστίζουν μια μικρή περιουσία και θα υπάρχουν γηρατειά «δύο ταχυτήτων»: παραδοσιακά για τους φτωχούς, που θα μετατρέπονται σε ζαρωμένες γιαγιάδες και παππούδες, και «ψευδονεανικά» για τους λίγους πλουσίους. Οι πλούσιοι θα γερνούν πλέον απελπιστικά αργά και θα πεθαίνουν σχεδόν νέοι, άσχετα αν είναι αιωνόβιοι. Αυτοί οι  νεανιό-γέροι δεν θα μοιάζουν καθόλου  με τους γεροτσιφούτηδες, που μας συνήθισε η ιστορία, αλλά θα καλοπερνούν και θα χαριεντίζονται, ξοδεύοντας σε καζίνα και λουτρά πολυτελείας την κληρονομιά των ανύπαρκτων παιδιών τους…