Ίσως η περιγραφή και απόδοση της εξέγερσης του Πολυτεχνείου να μην είναι δυνατό να γίνει μέσω του γραπτού λόγου.

Η μουσική του Θεοδωράκη και του Λοϊζου, η φωνή του Ξυλούρη, μοιάζουν να είναι το πλέον κατάλληλο μέσο για να μεταφερθεί η ατμόσφαιρα εκείνων των ημερών. Δεν είναι τυχαίο πως όταν κάποιος θέλει να αναφερθεί στα γεγονότα μιλά απλά για το «Πολυτεχνείο» καθώς η λέξη φαίνεται να έχει ξεφύγει πέρα από τη γραμματολογική σημασία της και να έχει εκταθεί αποκτώντας το μέγεθος που κερδίζουν εκείνα τα ιστορικά γεγονότα που σημαδεύουν μια εποχή.

Αυτό ακριβώς έκανε και το Πολυτεχνείο. Από όποια οπτική γωνία κι αν το δει κανείς, όποια προσέγγιση κι αν επιλέξει, ακόμα και όποια θέση επιλέξει να κρατήσει, η σύγχρονη Ελληνική ιστορία έχει ενσωματώσει το Νοέμβρη του 1973 ως έναν από τους σταθμούς της. Όπως όλα τα σημαντικά κοινωνικο-ιστορικά γεγονότα έτσι και το Πολυτεχνείο είχε μια πολυεπίπεδη επίδραση στην Ελληνική κοινωνική και πολιτική ζωή τα αποτελέσματα της οποίας εξακολουθούν να υφίστανται. Παράλληλα, όπως όλα τα σύνθετα γεγονότα, έχει πτυχές που δεν έχουν επαρκώς μελετηθεί ή προβληθεί, ενώ εξαιτίας του πολιτικού περιεχομένου και της σημασίας του γέννησε και συντηρεί ακόμα και σήμερα αντιπαραθέσεις και πάθη.

Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της εξέγερσης του Πολυτεχνείου είναι πώς ήταν ένα πολυδιάστατο γεγονός. Ήταν η σημαντικότερη από πλευράς μαζικότητας και έντασης αντιπαράθεση του Ελληνικού λαού με τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Ήταν το σημαντικότερο γεγονός κοινωνικής ζύμωσης και πολιτικής κινητοποίησης μεγάλων λαϊκών μαζών της σύγχρονης Ελληνικής ιστορίας. Υπήρξε το αιματηρότερο πολιτικό γεγονός της σύγχρονης Ελληνικής ιστορίας. Προσδιόρισε την ταυτότητα μιας γενιάς, πολλά μέλη της οποίας, με εφαλτήριο το Νοέμβρη του 1973, μπήκαν στην πολιτική και κοινωνική ζωή του τόπου μετά τη μεταπολίτευση και διαδραμάτισαν ρόλους οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις δεν ήταν συνεπείς με το παρελθόν τους.

Όμως πάνω από όλα το Πολυτεχνείο είναι ένα ιστορικό γεγονός και η οποιαδήποτε προσπάθεια ανάλυσής του πρέπει πρώτα να το αντιμετωπίζει ως τέτοιο. Ως ιστορικό γεγονός είναι ενταγμένο στο ευρύτερο πλαίσιο μια εποχής και μπορεί να γίνει σωστά κατανοητό μόνο εάν συνδεθεί με όσα προηγήθηκαν.

Ιστορικό πλαίσιο

Το 1973 ξεκίνησε με το φοιτητικό κόσμο σε έντονη αναταραχή. Κύριο αίτημα η διεξαγωγή πραγματικά ελεύθερων φοιτητικών εκλογών. Σε πολλές σχολές οι φοιτητές απέχουν από τα μαθήματα και τις εξετάσεις, ενώ συχνά είναι τα μικρής έκτασης επεισόδια και οι συλλήψεις φοιτητών. Στις αρχές Φεβρουαρίου εκδίδεται το 1347 Ν.Δ. με το οποίο δίνεται στον Υπουργό Άμυνας η δυνατότητα να διατάσσει τη διακοπή αναβολής κατάταξης και την άμεση στράτευση όσων φοιτητών και σπουδαστών «... είναι υπαίτιοι αποχής, ή προτρέπουν σε αποχή ...». Αμέσως αρχίζει η εφαρμογή του Ν.Δ. και αρκετοί φοιτητές, κυρίως οργανωμένοι στις φοιτητικές παρατάξεις της εποχής, στρατεύονται δια της βίας.

Η αναταραχή γενικεύεται και το μεσημέρι της 21ης Φεβρουαρίου ξεκινά η κατάληψη της Νομικής η οποία συνοδεύεται από μικροσυμπλοκές στους γύρω δρόμους. Οι φοιτητές παραμένουν στη Νομική μέχρι την επόμενη ημέρα οπότε και οργανώνονται μεγάλες συγκεντρώσεις στο κέντρο της Αθήνας. Οι δύο μέρες της κατάληψης της Νομικής αποτελούν τον προπομπό των γεγονότων του Πολυτεχνείου. Ουσιαστικά δύο είναι τα κύρια στοιχεία που δεν επέτρεψαν την κατάληψη της Νομικής να εξελιχθεί σε «Πολυτεχνείο». Το ένα αφορά την αδυναμία ύπαρξης άμεσης επαφής με μαζικές συγκεντρώσεις στο εξωτερικό περιβάλλον, προϋπόθεση που εξασφάλιζε το Πολυτεχνείο εξαιτίας της χωροταξικής δομής των κτισμάτων, αλλά και της θέσης του επί της Πατησίων. Το δεύτερο αφορά μια παράμετρο που θα ξανακάνει έντονα την εμφάνισή της τις μέρες του Πολυτεχνείου και σχετίζεται με την τακτική του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, μέσω της φοιτητικής παράταξης της ΑντιΕΦΕΕ, αλλά και του ΚΚΕ εσ. μέσω του Ρήγα Φεραίου, να αποφύγουν τη μετωπική σύγκρουση με τις δυνάμεις καταστολής που θα προκαλούσε μια παρατεταμένη κατάληψη, ευνοώντας τις μαζικές εκδηλώσεις στους δρόμους της Αθήνας και το συντονισμό δράσης με άλλους κοινωνικούς φορείς. Στην περίπτωση της Νομικής επικράτησε η γραμμή της λύσης της κατάληψης.

Ο Μάρτιος κυλάει με συνέχιση των συγκεντρώσεων των φοιτητών, συνελεύσεις, διαδηλώσεις και αρκετές συλλήψεις. Επίκεντρο εξακολουθεί να είναι η Νομική. Η δικτατορία αντιμετωπίζει το φοιτητικό κίνημα ως μια παράνομη οργάνωση και προσπαθεί να το εξαρθρώσει με συλλήψεις των ηγετικών στελεχών του. Μόνο το Μάιο του 1973 συλλαμβάνονται δεκάδες φοιτητές.

Το Μάιο του 1973 εκδηλώνεται το αντιδικτατορικό κίνημα του Ναυτικού με κορυφαία στιγμή τον κατάπλου του αντιτορπιλικού Βέλος στην Ιταλία όπου κυβερνήτης και πλήρωμα ζητούν πολιτικό άσυλο.

Το κίνημα του Ναυτικού οδήγησε στην Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου της 1ης Ιουνίου 1973 με την οποία καταργήθηκε ο θεσμός της Βασιλείας και εγκαθιδρύθηκε πολίτευμα Προεδρικής Δημοκρατίας με προσωρινό Πρόεδρο τον Γ. Παπαδόπουλο. Η αλλαγή του Πολιτεύματος και ταυτόχρονα ο ορισμός του Παπαδόπουλου ως Προέδρου της Δημοκρατίας για χρονικό διάστημα 7 ετών αποτελούν τα ερωτήματα του δημοψηφίσματος που διενεργείται στις 29 Ιουλίου. Υπό συνθήκες βίας και εμφανούς νοθείας το δημοψήφισμα «επικυρώνει» τις αλλαγές στο Πολίτευμα.

Η δικτατορία των συνταγματαρχών έχει κλείσει 6 χρόνια ζωής και οι λαϊκές αντιδράσεις αρχίζουν να γίνονται εντονότερες. Από τις αρχές του καλοκαιριού του 1973 ξεσπούν απεργίες πρωτοφανείς για τα δεδομένα της εποχής, στη ΔΕΗ, στην Ολυμπιακή, στους δημοσιογράφους, οργανώνονται συλλαλητήρια εργατών, εργαζομένων και αγροτών. Ο Παπαδόπουλος προσπαθώντας να ελέγξει και να εκτονώσει την κατάσταση προχωρά, με αρχή το δημοψήφισμα του Ιουλίου, σε μια σειρά μέτρων που έγιναν γνωστά με τον οξύμωρο όρο μέτρα φιλελευθεροποίησης της χούντας. Μεταξύ αυτών η γενική αμνηστία προς του πολιτικούς κρατούμενους τον Αύγουστο, η επιστροφή του δικαιώματος της αναβολής στους φοιτητές και φυσικά η ορκωμοσία πολιτικού πρωθυπουργού, του Μαρκεζίνη, στις 8 Οκτωβρίου και η υπόσχεση διενέργειας εκλογών εντός του 1974.

Τα μέτρα φιλελευθεροποίησης και ειδικά η κυβέρνηση Μαρκεζίνη δίχασαν σε μεγάλο βαθμό τον προδικτατορικό αστικό κόσμο, αλλά ακόμα και τα δύο κόμματα της αριστεράς. Η ΕΡΕ και η Ένωση Κέντρου εμφανίζονταν διασπασμένες σε ότι αφορά τη στήριξη του Μαρκεζίνη και των μέτρων φιελευθεροποίησης, το ΠΑΚ του Α. Παπανδρέου αντιτασσόταν σε κάθε συμβιβαστική συζήτηση, το ΚΚΕ εσ. έβλεπε θετικά την προοπτική διενέργειας εκλογών το 1974 και διεκδικούσε θέση στις πολιτικές εξελίξεις, ενώ το ΚΚΕ αντιτασσόταν πλήρως στον ελιγμό της χούντας, απέβλεπε όμως στην εκμετάλλευση των συνθηκών που δημιουργούσε. Όμως και μέσα στους κόλπους της ηγετικής ομάδας των δικτατόρων υπήρχαν διαφοροποιήσεις, καθώς η περί το Συνταγματάρχη Δ. Ιωαννίδη ομάδα είχε ξεκινήσει να οργανώνεται κατά του Παπαδόπουλου.

Όμως το 1973 ήταν μια χρόνια πλούσια σε ιστορικά γεγονότα σε όλο τον κόσμο.

• Η δικτατορική εξουσία της Ταϊλάνδης αντιμετώπιζε από το Μάιο του 1973 μια αυξανόμενη κοινωνική αναταραχή η οποία κορυφώθηκε στις 13-14 Οκτωβρίου 1973 με μεγάλες διαδηλώσεις, κατάληψη του πανεπιστημίου Thammasat και εισβολή των δυνάμεων ασφαλείας με 75 νεκρούς.
• Στο Βιετνάμ ξεκίνησε το Μάρτιο του 1973 η σταδιακή αποχώρηση των Αμερικανικών στρατευμάτων μετά τις Συμφωνίες του Παρισιού, σημαντικό πλήγμα για το κύρος των ΗΠΑ.
• Στις 11 Σεπτεμβρίου 1973 στη Χιλή ανατρέπεται η κυβέρνηση Allende από το κίνημα των στρατηγών υπό τον Pinochet, με την Αμερικανική υποστήριξη και εγκαθίσταται μια από τις πιο αιματοβαμμένες δικτατορίες που θα διαρκέσει μέχρι το 1990.
• Τέλος, στις 6 Οκτωβρίου 1973 ξεσπά ο Αραβο-Ισραηλινός πόλεμος του Γιόμ Κιπούρ ο οποίος θα οδηγήσει στην πρώτη μεγάλη πετρελαϊκή κρίση, ενώ ταυτόχρονα θα αναβαθμίσει την αξία της Ελλάδας και της Κύπρου για τα Αμερικανικά συμφέροντα και την εξυπηρέτηση των στρατιωτικών τους αναγκών.

Τα οικονομικά προβλήματα, οι ειδικές καταστάσεις όπως οι απαλλοτριώσεις σε Μέγαρα και Ελευσίνα, οι τριβές μεταξύ των ίδιων των ηγετικών στελεχών της χούντας, η αδυναμία των προδικτατορικών αστικών κομμάτων να συμμετέχουν στις κοινωνικές ζυμώσεις, οι διεθνείς εξελίξεις, η αυξανόμενη μαχητικότητα και ανεξαρτησία του φοιτητικού κινήματος και φυσικά η συσσωρευμένη λαϊκή οργή για τη χούντα των συνταγματαρχών συνθέτουν ένα εκρηκτικό μίγμα καθώς μπαίνει ο Νοέμβρης του 1973.

Τα γεγονότα

Την 1η Νοέμβρίου ο Υπουργός Παιδείας Π. Σιφναίος ανακοινώνει την πρόθεσή του να διεξαχθούν φοιτητικές εκλογές το Φεβρουάριο του 1974 με εφορευτικές επιτροπές που θα απαρτίζονται από αριστούχους φοιητητές.

Στις 4 Νοεμβρίου 1973 με αφορμή το μνημόσυνο του Γ. Παπανδρέου ξεσπούν βίαια επεισόδια  όταν μια μεγάλη ομάδα περίπου 5.000 διαδηλωτών κινείται προς το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη με σκοπό να καταθέσει στεφάνι. Ακολουθούν συγκρούσεις και συλλήψεις. Στις 8 Νοεμβρίου γίνονται νέα επεισόδια με αφορμή τη δίκη των συλληφθέντων. Ομάδες φοιτητών συγκεντρώνονται στο προαύλιο του Πολυτεχνείου όπου παραμένουν λίγες ώρες φωνάζοντας συνθήματα κατά της χούντας.

Τετάρτη 14 Νοεμβρίου 1973

Την Τετάρτη 14 Νοεμβρίου ξεκινούν γενικές συνελεύσεις των διαφόρων φοιτητικών συλλόγων για να διαμορφώσουν θέσεις απέναντι στις εξαγγελίες του Υπουργού Παιδείας για τη διεξαγωγή φοιτητικών εκλογών το Φεβρουάριο του 1974. Ενώ εξελίσσεται η συνέλευση της Νομικής φτάνει η πληροφορία ότι έξω από το Πολυτεχνείο οι αστυνομικές δυνάμεις επιτίθενται σε συγκεντρωμένους φοιτητές. Μετά από σύντομη διαβούλευση μια ομάδα φοιτητών ξεκινά από τη Νομική και στο Πολυτεχνείο όπου διαπιστώνεται ότι η πληροφορία ήταν λανθασμένη και στο Πολυτεχνείο επικρατούσε ηρεμία. Τη ίδια στιγμή εμφανίζεται μια κλούβα της αστυνομίας και μια ομάδα περίπου 350 φοιτητών καταφεύγει στο προαύλιο του Πολυτεχνείου για να γλυτώσει πιθανές συλλήψεις και να αποφύγει τη σύγκρουση. Για λίγη ώρα εξελίσσεται ο πόλεμος των νεραντζιών, καθώς οι φοιτητές πετάνε νεράντζια στους αστυνομικούς οι οποίοι τα επιστρέφουν.

Μέσα στο Πολυτεχνείο εξελίσσονται οι συνελεύσεις των τμημάτων του οι οποίες αποφασίζουν αποχή από τα μαθήματα μέχρι τη Δευτέρα 19 Νοεμβρίου. Ακόμα και μετά τη λήξη των συνελεύσεων πολλοί φοιτητές εξακολουθούν να παραμένουν στο χώρο του Πολυτεχνείου ενώ μέχρι το απόγευμα έχουν συγκεντρωθεί εκεί και πολλοί φοιτητές από άλλες σχολές. Ήδη έχει αρχίσει να συζητιέται από πολλούς το ενδεχόμενο της κατάληψης στα πρότυπα της κατάληψης της Νομικής 9 μήνες νωρίτερα. Η μεγάλη αντίθεση με τη Νομική είναι πως ήδη από το απόγευμα της Τετάρτης στο χώρο γύρω από το Πολυτεχνείο έχει αρχίσει να συγκεντρώνεται και κόσμος που δεν είναι φοιτητές ή σπουδαστές, αλλά απλά έρχεται να τους συμπαρασταθεί ή/και να ενωθεί μαζί τους. Μέχρι το βράδυ ο αριθμός των συγκεντρωμένων μέσα στο Πολυτεχνείο και γύρω από αυτό είναι 10-20.000. Από πρόχειρα στημένες μεγαφωνικές εγκαταστάσεις ακούγονται συνθήματα κατά της χούντας, γράφονται συνθήματα σε τοίχους, στους δρόμους, σε αυτοκίνητα. Αυτό που ξεκίνησε ως μια φοιτητική κίνηση εξελίχθηκε μέσα σε λίγες ώρες σε μια πολιτική εκδήλωση κατά της χούντας και αρχίζει να αγγίζει τα όρια της εξέγερσης. Στους δρόμους γύρω από το Πολυτεχνείο συγκεντρώνονται μονάδες της αστυνομίας και άνδρες της Ασφάλειας, ενώ από την αστυνομία γίνονται οι πρώτες κρούσεις προς τις πρυτανικές αρχές και τον Υπουργό Παιδείας. για το ενδεχόμενο επέμβασης της αστυνομίας εντός του Πολυτεχνείου. Ο Υπουργός Παιδείας Π. Σιφναίος αρκείται να απαντήσει: «Αφήστε τα παιδιά να κλάνουνε».

Το ίδιο βράδυ συγκροτείται και η Συντονιστική Επιτροπή της κατάληψης που σε όλη τη διάρκεια των γεγονότων θα είναι το κεντρικό όργανο λήψης αποφάσεων και συντονισμού των εγκλεισμένων στο Πολυτεχνείο. Η Επιτροπή αποτελείται από 30 άτομα: 11 ανεξάρτητους, 7 του ΚΚΕ εσ., 5 του ΚΚΕ, 2 της ΟΣΕ, 2 εκπροσώπους της Εργατικής Επιτροπής, 1 της οργάνωσης Μπολσεβίκων, 1 της ΠΠΣΠ και 1 Τροτσκιστή.

Πέμπτη 15 Νοεμβρίου 1973

Το πρωί της 15ης Νοεμβρίου βρίσκει τους δρόμους γύρω από το Πολυτεχνείο αποκλεισμένους από δυνάμεις της αστυνομίας, οχήματα της πυροσβεστικής για την αντιμετώπιση διαδηλωτών και θωρακισμένα οχήματα ρίψης δακρυγόνων. Έχουν συγκροτήσει ζώνες αποκλεισμού ώστε να μην επιτρέψουν σε οργανωμένες ομάδες να προσεγγίσουν το χώρο του Πολυτεχνείου. Ομάδες διαδηλωτών προσπαθούν κα διασπάσουν τον κλοιό και συγκρούονται με τις δυνάμεις ασφαλείας.

Μέσα στο Πολυτεχνείο λειτουργεί ήδη ο ραδιοφωνικός σταθμός ο οποίος μεταδίδει τα μηνύματα και τα συνθήματα των επαναστατημένων. Έχει ήδη συγκροτηθεί και συνέλευση εργατών οι οποίοι εκπροσωπούνται και στη Συντονιστική Επιτροπή.

Το απόγευμα οι ζώνες αποκλεισμού διασπώνται και οι δρόμοι γύρω από το Πολυτεχνείο γεμίζουν ξανά από κόσμο που έρχεται να διαδηλώσει, να ενωθεί με τους εγκλεισμένους ή απλά να τους φέρει τσιγάρα, χρήματα, φαγητό και φάρμακα. Η Συντονιστική Επιτροπή έχει οργανώσει την παρουσία και τη διαβίωση όσων είναι μέσα στο Πολυτεχνείο. Λειτουργεί υπηρεσία συσσιτίου που φροντίζει για τη διατροφή, υπηρεσία καθαριότητας, υπηρεσία υπνωτηρίου που οργανώνει τα καταλύματα, έχει οργανωθεί ιατρείο και φαρμακείο, ενώ λειτουργεί και υπηρεσία τάξεως που έχει την ευθύνη για το έλεγχο των χώρων του Πολυτεχνείου και τη φρούρηση των πυλών εισόδου.

Από την άλλη πλευρά, ο Γ. Παπαδόπουλος φέρεται να είναι αντίθετος με την επέμβαση που από την προηγουμένη προσπαθεί να επιτύχει η αστυνομία:

«...Ας τα σπάσουν, ας κάψουν και το Πολυτεχνείο. Έχουμε λεπτά δια να τα ξαναφτιάξωμεν. Ας κατέβουν και στους δρόμους...».

Τα μεσάνυχτα της Πέμπτης προς Παρασκευή 16 Νοεμβρίου μέσα στο Πολυτεχνείο παραμένουν περίπου 4.000 άτομα ενώ έξω υπάρχουν μόνο αραιές συγκεντρώσεις. Λίγο αργότερα κλείνουν οι πόρτες και συνεχίζονται οι συνελεύσεις και οι πολιτικές ζυμώσεις.

Παρασκευή 16 Νοεμβρίου 1973

Η Παρασκευή ξημερώνει με την αίσθηση της γιορτής και ταυτόχρονα με την αναμονή του αναπόφευκτου. Η Αθήνα ζει την ουτοπία της ελευθερίας και της δημοκρατίας, ένα κομμάτι της, έστω λίγα στρέμματα γης, είναι ελεύθερο. Από νωρίς το πρωί κόσμος συρρέει στο Πολυτεχνείο. Μαθητές που κατεβαίνουν μαζικά, οικοδόμοι, αγρότες από τα Μέγαρα, απλοί άνθρωποι. Ο ραδιοφωνικός σταθμός καλεί σε γενική απεργία. Το μεσημέρι δημοσιογράφοι ελληνικών και ξένων μέσων ενημέρωσης επισκέπτονται το Πολυτεχνείο και ενημερώνονται από τη Συντονιστική Επιτροπή για την κατάσταση. Από ολόκληρη τη χώρα έρχονται ψηφίσματα συμπαράστασης από επαγγελματικούς και συνδικαλιστικούς φορείς. Το Πολυτεχνείο είναι πλέον ένα σύμβολο.

Το μεσημέρι αρχίζουν να οργανώνονται πορείες από και προς το Πολυτεχνείο. Στις 6 το απόγευμα μια μεγάλη πορεία, κάποιες εκτιμήσεις ανεβάζουν το πλήθος σε 200.000 άτομα, κινείται προς την πλατεία Συντάγματος. Στη συμβολή των οδών Σταδίου-Κοραή-Δραγατσανίου οι αστυνομικές δυνάμεις κινούνται δυναμικά κατά των διαδηλωτών και επιχειρούν να τους διαλύσουν με αποτέλεσμα μεγάλο αριθμό τραυματιών. Λίγο αργότερα, γύρω στις 8.30 διαδηλωτές επιτίθενται κατά του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως που τότε βρισκόταν στη συμβολή των οδών Γ' Σεπτεμβρίου και Μάρνη. Η αστυνομία απαντά με κλομπς και δακρυγόνα και λίγο μετά με πυροβόλα όπλα.

Το πόρισμα της προκαταρκτικής εξέτασης που διενεργήθηκε μετά τη μεταπολίτευση από τον Εισαγγελέα Πρωτοδικών Δ. Τσεβά  (14/10/1974) αποτελεί την πλέον επίσημη και έγκυρη καταγραφή των γεγονότων εκείνων των ημερών. Σύμφωνα λοιπόν με το πόρισμα Τσεβά γύρω από το Υπουργείο Δημόσιας Τάξης έγινε εκτεταμένη χρήση πυροβόλων όπλων από ένστολους αστυνομικούς αλλά και άτομα με πολιτικά τα οποία κινούνταν μέσα στις τάξεις της αστυνομίας και μπορεί κανείς με αρκετή βεβαιότητα τα εικάσει ότι ανήκαν στην Ασφάλεια και την ΚΥΠ (Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών). Μάλιστα το πόρισμα Τσεβά προχωρά και ένα βήμα πιο πέρα διαπιστώνοντας την ύπαρξη ελεύθερων σκοπευτών στη στέγη του Υπουργείου. Σύμφωνα πάντα με το συγκεκριμένο πόρισμα εκείνη την ώρα στην περιοχή γύρω από το Υπουργείο Δημοσίας Τάξεως έπεσαν οι δύο πρώτοι νεκροί της εξέγερσης. Η κατάσταση πλέον ήταν μη αναστρέψιμη κα έβαινε προς τον τραγικό της επίλογο.

Το κέντρο της Αθήνας σε μια ακτίνα 3-5 χιλιομέτρων γύρω από το Πολυτεχνείο θυμίζει εμπόλεμη ζώνη καθώς ομάδες διαδηλωτών στήνουν οδοφράγματα χρησιμοποιώντας τρόλεϋ, λεωφορεία και οχήματα και επιτίθενται κατά δημοσίων κτιρίων ενώ οι αστυνομικές δυνάμεις απαντούν με δακρυγόνα και πυροβολισμούς. Το Πολυτεχνείο πλέον είναι «απλά» το επίκεντρο μιας καταιγίδας η οποία μαίνεται με πολλές μικρές εστίες διάσπαρτες από του Μακρυγιάννη μέχρι μακριά στην Πατησίων και από του Ζωγράφου μέχρι τον Αγ. Παντελεήμονα Αχαρνών. Οι εστίες κοντά στο Πολυτεχνείο (Γ' Σεπτεμβρίου & Μάρνη, πλ. Αιγύπτου στη συμβολή Αλεξάνδρας & Πατησίων, σχεδόν όλο το μήκος της Πατησίων, πλ. Βάθης και Εξαρχείων, μεγάλο μέρος της Αλεξάνδρας) είναι εκείνες στις οποίες γίνονται οι πιο σκληρές συγκρούσεις.

Όσο περνάει η ώρα ο αριθμός των νεκρών και των τραυματιών αυξάνει συνεχώς. Άλλοι μεταφέρονται στο Πολυτεχνείο, άλλοι σε νοσοκομεία. Γιατροί και νοσηλευτές του Ρυθμιστικού Αθηνών (μετέπειτα Γενικό Κρατικό Αθηνών) προσεγγίζουν το κέντρο και ξεκινούν την συλλογή τραυματιών. Σύμφωνα με το πόρισμα Τσεβά στο Ρυθμιστικό εξελίσσονται σκηνές βαρβαρότητας:

«... Οι τραυματίαι δεν απετέλουν εκεί αντικείμενο περιθάλψεως και μερίμνης αλλά στόχο καννιβαλικών εκδηλώσεων εκ μέρους ευάριθμων, εκ των αύτοθι υπηρεσιακώς ευρισκόμενων αστυνομικών υπαλλήλων.... Εν όψει της θλιβερός ταύτης πραγματικότητας οι μεν γιατροί εφυγάδευσαν τους τραυματίας ή κατασκεύασαν ψευδώς τα στοιχεία της ταυτότητάς των, ίνα αποφύγουν ούτοι τας εν συνεχεία βεβαίας κακοποιήσεις των...».

Γύρω στις 11 το βράδυ η αστυνομία ενημερώνεται ότι ο «Πρόεδρος της Δημοκρατίας» Γ. Παπαδόπουλος αποφάσισε την ενίσχυση των αστυνομικών δυνάμεων με δυνάμεις του στρατού και ειδικότερα:

«... δια τριών ή τεσσάρων αρμάτων μάχης, άτινα διά της εντυπωσιακής εμφανίσεώς των και μόνο εις το χώρο του Πολυτεχνείου, θα εξηνάγκαζον ψυχολογικώς τους εντός ευρισκομένους να εγκαταλείψουν τας αίθουσας και το προαύλιον του ΕΜΠ...».

Σάββατο 17 Νοεμβρίου 1973

Γύρω στα μεσάνυχτα οι αστυνομικές δυνάμεις έχουν κατορθώσει να εφαρμόσουν μερικό αποκλεισμό του Πολυτεχνείου από τις άλλες εστίες συγκρούσεων. Την ίδια ώρα ξεκινούν από το Γουδί άρματα μάχης και από άλλους στρατώνες της Αθήνας τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού που μεταφέρουν μονάδες των ΛΟΚ, της ΕΣΑ και πεζικού. Αξιοσημείωτο είναι πως τα άρματα μάχης και τα τεθωρακισμένα οχήματα κατά τη διάρκεια της πορείας τους μέσα από τους δρόμους της Αθήνας προς το Πολυτεχνείο, χρησιμοποιούν σχεδόν συνεχώς τα πολυβόλα τους είτε στον αέρα είτε και κατά ομάδων διαδηλωτών. Γύρω στις 2 οι στρατιωτικές δυνάμεις που συνέκλιναν προς το Πολυτεχνείο από διαφορετικές διαδρομές, πραγματοποιώντας παράλληλα εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στις διάσπαρτες εστίες, έχουν συγκεντρωθεί στην Πατησίων (τα άρματα μάχης και ο στρατός) και στους γύρω από το Πολυτεχνείο δρόμους (αστυνομία, ΕΣΑ, ΚΥΠ).

Από τη μια πλευρά άρματα μάχης παρατεταγμένα με τα πυροβόλα τους στραμένα προς το Πολυτεχνείο και τους δυνατούς προβολείς τους να φωτίζουν ολόκληρη την περιοχή, από την άλλη άνθρωποι κρεμασμένοι στα κάγκελα του Πολυτεχνείου και τα μεγάφωνα να φωνάζουν: «... Είμαστε άοπλοι, είμαστε άοπλοι...Αδέλφια μας φαντάροι, ο στρατός με το λαό...». Ο εκφωνητής του ραδιοσταθμού Δ. Παπαχρήστος απαγγέλει τον Εθνικό Ύμνο. Για περίπου μισή ώρα με 45 λεπτά εξελίσσονται διαπραγματεύσεις μεταξύ των εγκλείστων και των δυνάμεων ασφαλείας με αντικείμενο τη παροχή εγγυήσεων για την έξοδο από το χώρο του Πολυτεχνείου. Τελικά περίπου στις 3.00 ένα άρμα κινείται κατά της πύλης και την γκρεμίζει. Αυτή η εικόνα του άρματος να γκρεμίζει την πύλη του Πολυτεχνείου, καταγράφεται ως μια από τις πιο δυνατές και συναισθηματικά φορτισμένες ζωντανές οπτικές παραστάσεις της σύγχρονης Ελληνικής ιστορίας.

Έχει αρχίσει η τελευταία φάση των γεγονότων. Δυνάμεις των ΛΟΚ εισέρχονται στο Πολυτεχνείο και αρχίζει η εκκαθάριση. Ταυτόχρονα από όλες τις πόρτες του Πολυτεχνείου οι έγκλειστοι προσπαθούν να διαφύγουν, όπου τους περιμένουν οι δυνάμεις της αστυνομίας. Σύμφωνα με το πόρισμα Τσεβά η εγκληματική δράση ανδρών με πολιτικά συνεχίζεται καθώς συλληφθέντες αλλά και όσοι προσπαθούν να διαφύγουν μέσα στην αναταραχή σκορπίζοντας στους γύρω δρόμους προπηλακίζονται άγρια, ενώ ελεύθεροι σκοπευτές από τις γύρω ταράτσες συνεχίζουν το φονικό τους έργο. Τα κυνηγητά και οι συλλήψεις συνεχίζονται μέχρι το πρωί σε ολόκληρο το κέντρο της Αθήνας.

Στις 11 το πρωί του Σαββάτου και ενώ άρματα μάχης και τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού κινούνται στους δρόμους του κέντρου και σταθμεύουν σε διασταυρώσεις και δημόσια κτίρια, κηρύσσεται στρατιωτικός νόμος. Μέχρι και την Κυριακή συνεχίζονται οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και πραγματοποιούνται συλλήψεις σε ολόκληρη την περιοχή του κέντρου.

Η Αθήνα θα ηρεμήσει τη Δευτέρα 19 Νοεμβρίου. Λίγες μέρες αργότερα, στις 25 Νοεμβρίου τα άρματα μάχης θα ξαναβγούν στους δρόμους της Αθήνας, αυτή τη φορά για λογαριασμό του Δ. Ιωαννίδη ο οποίος ανατρέπει τον Γ. Παπαδόπουλο. Ξεκινά η τελευταία και πιο τραγική περίοδος της δικτατορίας. Ο απολογισμός της εξέγερσης της Αθήνας με επίκεντρο το Πολυτεχνείο, σύμφωνα με το πόρισμα Τσεβά πάνω στο οποίο στηρίχθηκε το κατηγορητήριο της δίκης για τα γεγονότα των ημερών, ανέρχεται σε 34 νεκρούς, εκ των οποίων 18 ταυτοποιήθηκαν ονομαστικά, ενώ 16 αν και προκύπτουν από καταθέσεις μαρτύρων δε στάθηκε δυνατό τα ταυτοποιηθούν. Επίσης καταγράφηκαν 1.103 πολίτες και 61 αστυνομικοί τραυματίες. Παράλληλα ο Δ. Τσεβάς προχώρησε στη διερεύνηση δύο καταλόγων με 46 και 59 αντίστοιχα ονόματα νεκρών οι οποίοι κυκλοφόρησαν την περίοδο μετά τα γεγονότα και δηλώνει πώς δε μπόρεσε μεν να τους επαληθεύσει, τηρεί όμως επιφυλάξεις και για την απόλυτη απόρριψή τους.

Τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε εξέλιξη εκτεταμένη έρευνα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με αντικείμενο την τεκμηρίωση των γεγονότων του Νοεμβρίου του 1973. Μέρος αυτής της έρευνας αφορά τον προσδιορισμό του αριθμού και της ταυτότητας των νεκρών της εξέγερσης. Μέχρι σήμερα και ενώ η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη έχουν επιβεβαιωθεί 24 νεκροί.

Τόσο από το πόρισμα Τσεβά, όσο και από την έρευνα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών προκύπτει ότι σημαντικός αριθμός των νεκρών έπεσαν μετά την εισβολή στο Πολυτεχνείο και κατά τη διάρκεια των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του στρατού και της αστυνομίας που κάλυψαν σχεδόν ολόκληρη την Αθήνα από τις πρώτες πρωϊνές ώρες της 17ης μέχρι και τη 18η Νοεμβρίου 1973.

Πίσω από τα γεγονότα

Ένα σημαντικό μέρος των συζητήσεων που εξελίχθηκαν στα χρόνια μετά τη μεταπολίτευση και συνεχίζονται ακόμα και σήμερα σχετικά με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, επικεντρώνεται στην αντιπαράθεση μεταξύ των μετέπειτα κοινοβουλευτικών κομμάτων της αριστεράς (ΚΚΕ και ΚΚΕ εσ) αλλά και του ΠΑΚ (μετέπειτα ΠΑΣΟΚ) από τη μια μεριά και των εξωκοινοβουλευτικών κομμάτων και οργανώσεων της αριστεράς (για λόγους συντομίας ακροαριστεροί) από την άλλη. Σύμφωνα λοιπόν με τους ακροαριστερούς, από τη αρχή, αλλά και σε όλη τη διάρκεια των γεγονότων οι οργανωμένες παρατάξεις των δύο ΚΚΕ και του ΠΑΚ ήταν αντίθετες στην κατάληψη του Πολυτεχνείου και, ειδικά το ΚΚΕ, προσπάθησαν σε αρκετές περιπτώσεις να οδηγήσουν σε λύση της κατάληψης. Από αρκετές πηγές αναφέρεται η πραγματοποίηση μιας μυστικής σύσκεψης μεταξύ μελών του ΚΚΕ και του ΠΑΚ το βράδυ της Πέμπτης προς Παρασκευή με στόχο την εγκατάλειψη του Πολυτεχνείου πρόταση η οποία απερρίφθη από τη Συντονιστική Επιτροπή την οποία ενημέρωσε ένας από τους παριστάμενους.

Η έκθεση για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου που εγκρίθηκε στην 4η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ τον Ιούλιο του 1976 είναι ιδιαιτέρως αποκαλυπτική. Σε πολλά σημεία το ΚΚΕ αναγνωρίζει ότι οι εξελίξεις και η λαϊκή βούληση ξεπέρασε τις προσδοκίες, αλλά και τις δυνατότητες των οργανωμένων σχηματισμών:

«... Παρά τα θετικά βήματα στη βελτίωση της δουλειάς του κόμματος και της ΚΝΕ, η οργάνωση γενικά δε βρισκόταν στο ύψος των απαιτήσεων του λαϊκού κινήματος ...».

Στην ίδια έκθεση το ΚΚΕ παραδέχεται πώς ήταν αντίθετο σε οποιαδήποτε κατάληψη ή άλλη ενέργεια μετωπικής σύγκρουσης με τη χούντα θεωρώντας πώς το κλίμα δεν ήταν ακόμα κατάλληλο και πώς δεν είχε γίνει η απαραίτητη προετοιμασία.Όμως «... τα γεγονότα επιβλήθηκαν χωρίς καμία απόφαση και σχέδιο ...».

Στο ίδιο κείμενο θίγεται και ένα ακόμη από τα φλέγοντα ζητήματα της περί του Πολυτεχνείου συζήτησης. Αναφέρει η έκθεση του ΚΚΕ:

«... Δε μπορεί επίσης να υποστηριχθεί ότι υπήρξε μελετημένο σχέδιο (προβοκάτσια) της αντίδρασης για να εξωθήσει σε μια τέτοια μορφή και πετύχει ορισμένους σκοπούς... Είναι άλλο το θέμα σε ποιο βαθμό η αντίδραση προσπάθησε να εκμεταλλευτεί με προβοκάτσιες τον αγώνα αυτό. Και πραγματικά αυτό το προσπάθησε όσο της ήταν δυνατό...».

Ένα από τα πιο σκοτεινά σημεία της ιστορίας του Πολυτεχνείου είναι η υπόθεση του 8ου τεύχους της Πανσπουδαστικής, της παράνομης τότε φοιτητικής εφημερίδας του ΚΚΕ. Στο εν λόγω τεύχος που κυκλοφόρησε το Φεβρουάριο του 1974 αναφερόταν:

«... Καταγγέλλουμε την προσχεδιασμένη εισβολή στο χώρο του Πολυτεχνείου την Τετάρτη 14 του Νοέμβρη 350 περίπου οργανωμένων πρακτόρων της ΚΥΠ με σκοπό να προβάλλουν με κάθε μέσο τραμπουκισμού γελοία και αναρχικά συνθήματα που δεν εκφράζανε τη στιγμή και τις συγκεκριμένες δυνάμεις...».

Στο ίδιο κείμενο καταγγελλόταν ονομαστικά ο Δ. Μαυρογένης ως πράκτορας της ΚΥΠ. Ουσιαστικά πρόκειται για εκείνη την ομάδα που προερχόταν από τη συνέλευση της Νομικής και μπήκε στο Πολυτεχνείο το μεσημέρι της Τετάρτης, ομάδα όμως στην οποία συμμετείχαν και πολλά στελέχη της ΚΝΕ και της ΑντίΕΦΕΕ. Η συγκεκριμένη αναφορά φέρεται να υπογράφεται από τη Συντονιστική Επιτροπή της κατάληψης, τα περισσότερα όμως μέλη της οποίας εκείνη την περίοδο ήταν είτε φυλακισμένα είτε στην παρανομία. Τα χρόνια της μεταπολίτευσης το ΚΚΕ φρόντισε επιμελώς να ανασκευάσει, χωρίς όμως να διαψεύσει, τις διατυπώσεις της Πανσπουδαστικής 8.

Όλα τα παραπάνω είναι ενδεικτικά του ότι οι άνθρωποι που βρέθηκαν εκείνες τις μέρες κλεισμένοι στο Πολυτεχνείο ήταν ένα πολιτικά ανομοιογενές σύνολο με αρκετές διαφωνίες και αντιπαραθέσεις. Τα στελέχη της οργανωμένης αριστεράς, παρότι είχαν διαφορετικές κατευθύνσεις από την καθοδήγησή τους και παρά το γεγονός ότι έγιναν προσπάθειες σπασίματος της κατάληψης, ουσιαστικά παρασύρθηκαν από το γενικό αντιστασιακό και συγκρουσιακό κλίμα. Επιπλέον εξαιτίας της μεγαλύτερης εμπειρίας τους έναντι των άλλων σε οργανωμένες μορφές αγώνα αναδείχθηκαν σε ηγετικούς ρόλους στη Συντονιστική Επιτροπή, αλλά και στην εν γένει πορεία της κατάληψης.

Χαρακτηριστικό της πολιτικής ανομοιομορφίας είναι πως, ενώ στην συνέλευση των εργατών που ήταν κλεισμένοι στο Πολυτεχνείο, αλλά και σε συγκεντρώσεις των ακροαριστερών αναπτύσσονταν συζητήσεις για τη δημιουργία εργατικών επιτροπών πόλεων και για τον τρόπο διαμόρφωσης της λειτουργίας της λαοκρατίας, τις ίδιες περίπου ώρες στη Συντονιστική Επιτροπή συζητούσαν το ενδεχόμενο κλήσης των προδικτατορικών κομμάτων για το σχηματισμό κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας με πιθανό πρωθυπουργό τον Π. Κανελλόπουλο η οποία θα ορκιζόταν μέσα στο Πολυτεχνείο.

Μια άλλη κατεύθυνση προς την οποία έχουν κινηθεί αρκετές συζητήσεις είναι το κατά πόσο η εξέγερση του Πολυτεχνείου είναι ο κρίσιμος παράγοντας που βοήθησε τον Ιωαννίδη να ανατρέψει τον Παπαδόπουλο, κάνοντας στην πραγματικότητα ζημιά στην υπόθεση της δημοκρατίας. Κομβικό σημείο σε αυτή την υπόθεση είναι η πορεία που μπορεί να είχαν τα μέτρα φιλελευθεροποίησης και η κυβέρνηση Μαρκεζίνη. Μια ομαλή μετάβαση σε κοινοβουλευτική δημοκρατία, θα απαιτούσε κατ' ελάχιστο:

• να διεξαχθούν πραγματικά ελεύθερες εκλογές το 1974 (η ιστορία της δικτατορίας, αλλά ακόμα και η προδικτατορική εκλογική ιστορία κάθε άλλο παρά προδιαθέτουν θετικά για ένα τέτοιο ενδεχόμενο)
• ακόμα και αν προέκυπτε δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση, αυτή θα έπρεπε να λειτουργήσει στα πλαίσια μιας Προεδρικής Δημοκρατίας, με το Γ. Παπαδόπουλο ως Πρόεδρο, για τουλάχιστο μια 6ετία
• ένα ασύδοτο και κυρίαρχο παρακράτος με μηχανισμούς όπως η ΕΣΑ και η ΚΥΠ θα έπρεπε να συναινέσει ή να υποχρεωθεί σε διάλυση

Είναι μάλλον αφελές να δεχθεί κανείς πώς θα μπορούσαν να συντρέξουν όλες αυτές οι προϋποθέσεις ταυτόχρονα. Πιο πιθανή εκδοχή φαίνεται πώς θα ήταν η λειτουργία μιας επίφασης δημοκρατίας με δοτές ή νόθες κυβερνήσεις και ένα ακρωτηριασμένο κοινοβουλευτισμό υπό την κηδεμονία του Παπαδόπουλου ή κάποιων εκ των επίδοξων διαδόχων του, παρόμοια με αυτή που ταλαιπώρησε τη Χιλή για 17 χρόνια.

Όμως η κυριότερη παράμετρος που πρέπει να ληφθεί υπ' όψιν είναι ότι η περί το Δ. Ιωαννίδη ομάδα είχε ήδη αρχίσει να κινείται προς την κατεύθυνση της ανατροπής του Παπαδόπουλου πριν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Ιδιαίτερη αξία έχει η κατάθεση του στρατηγού Φ. Γκιζίκη (ορκίστηκε Πρόεδρος της Δημοκρατίας μετά το πραξικόπημα Ιωαννίδη) στις δίκες του 1975 την οποία επισημαίνει ο Τ. Βουρνάς στον 6ο τόμο του έργου του «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας»:

«Κατά το σχέδιο, ως είχε τούτο εκπονηθεί αρχικώς, η ανατροπή του Παπαδόπουλου θα έπρεπε να γίνει μεταξύ 20η Νοεμβρίου και 10ης Δεκεμβρίου 1973, αλλά καθωρίσθη τελικώς και δη προ ενός περίπου μηνός, η 25 Νοεμβρίου ως ημερομηνία του πραξικοπήματος...».

Δηλαδή ο προσδιορισμός της ημερομηνίας του πραξικοπήματος Ιωαννίδη είχε γίνει στα τέλη Οκτωβρίου, αρκετά πριν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου.

Προφανώς τα γεγονότα του Πολυτεχνείου έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης από την ομάδα Ιωαννίδη και κυρίως από τον υποστράτηγο Μ. Ρουφογάλη, διοικητή τότε της ΚΥΠ, με διαταγή του οποίου πολλοί πράκτορες της ΚΥΠ προέβησαν σε προβοκατόρικες ενέργειες μέσα και έξω από το Πολυτεχνείο, όπως προκύπτει και από το βούλευμα του Εφετείου Αθηνών της 26ης Ιουλίου 1975. Ο στόχος ήταν διπλός: αφενός η εξώθηση προς ακραία συνθήματα (ακόμα και σεξουαλικού περιεχομένου) και ακραίες καταστάσεις βίας για την αλλοίωση του χαρακτήρα της εξέγερσης και αφετέρου η επισήμανση, απομόνωση και σύλληψη των ηγετικών στελεχών του φοιτητικού κινήματος. Όμως το Πολυτεχνείο ούτε οργανώθηκε από την ομάδα Ιωαννίδη, ούτε υπήρξε η αιτία ή η αφορμή του πραξικοπήματος που ήταν προαποφασισμένο.

Από την άλλη πλευρά η σημασία του Πολυτεχνείου για τον μεταπολιτευτικό πολιτικό κόσμο ήταν μεγάλη. Όμως η αξία αυτή του Πολυτεχνείου εντοπιζόταν στη διάστασή του ως συμβόλου εξέγερσης και αντίστασης και όχι στην πραγματική πολιτική διάσταση των μαζικών διεργασιών που έλαβαν χώρα εκείνες τις ημέρες και οι οποίες συστηματικά αγνοήθηκαν. Ο μεταπολιτευτικός πολιτικός κόσμος χρειαζόταν το Πολυτεχνείο ως φάρο αντίστασης κατά της χούντας για να καλυφθούν λάθη, παραλείψεις και ενοχές. Κανένας αστός πολιτικός, ούτε και η αριστερά δε μπόρεσαν να πετύχουν τη μαζική κινητοποίηση και το λαϊκό ξεσηκωμό των ημερών του Πολυτεχνείου, αλλά ούτε και το προσπάθησαν ποτέ σε όλη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Εκείνες τις ημέρες ο λαός ξεπέρασε τους ηγέτες του και κατέδειξε την υστέρησή τους σε σχέση με την πραγματικότητα. Το διασπασμένο ΚΚΕ ήθελε, αλλά δεν μπορούσε αδυνατώντας να αποφασίσει πώς και πότε, ενώ οι αστοί πολιτικοί σίγουρα δε μπορούσαν, μάλλον δεν ήθελαν και σε κάθε περίπτωση ήταν απόντες.

Συμπεράσματα

Αν δει κανείς το Πολυτεχνείο συναισθηματικά μπορεί να δακρύσει, μπορεί να θαυμάσει ή και να ζηλέψει εκείνους τους ανθρώπους που το Νοέμβρη του 1973 έζησαν μέρες ουτοπίας, κάποιοι αρκεί απλά να θυμηθούν. Αν όμως προσπαθήσει να δει το Πολυτεχνείο πολιτικά και ιστορικά θα βρεθεί μπροστά σε ένα μεγάλο κενό καθώς οι μεταπολιτευτικές αναγνώσεις των γεγονότων είναι εντελώς επιφανειακές.

Το Πολυτεχνείο γκρέμισε τις επιφάσεις φιλελευθεροποίησης της χούντας και έφερε στην επιφάνεια με τρόπο τραγικό, αλλά απόλυτα αποκαλυπτικό, τις πιο σκοτεινές και σκληρές δυνάμεις της δικτατορίας εκθέτοντας τες στην Ελληνική και τη διεθνή κοινή γνώμη. Χωρίς το Πολυτεχνείο, το πραξικόπημα Ιωαννίδη μπορεί να λειτουργούσε ως κάθαρση για τον Παπαδόπουλο, τουλάχιστο για ένα κομμάτι του πολιτικού φάσματος, με απροσδόκητα και απίθανα σενάρια μελλοντικών εξελίξεων.

Δεν αποδοκιμάσθηκε όμως μόνο η χούντα, αποδοκιμάσθηκε το σύνολο των πολιτικών σχηματισμών και ηγεσιών, αναδεικνύοντας την τραγική τους υστέρηση σε σχέση με την κοινωνία. Οι μηχανισμοί μέσω των οποίων μια, συντηρητική κατά βάση, κοινωνία όπως η Ελληνική καταφέρνει χωρίς οργάνωση και σχέδιο, χωρίς καθοδήγηση και ηγεσία, να δημιουργήσει ένα κίνημα τέτοιας μαζικότητας και έντασης, θα έπρεπε να αποτελούν τον κεντρικό άξονα ανάλυσης των γεγονότων του Πολυτεχνείου.

Το Πολυτεχνείο το θαυμάσαμε, το πονέσαμε, το τραγουδήσαμε, αλλά ελάχιστα έχουμε διδαχθεί από αυτό ως κοινωνία και κυρίως ως πολιτικό σύστημα. Ίσως επειδή αντί να αλλάξουμε εξαιτίας του Πολυτεχνείου, φροντίσαμε απλά να το φέρουμε στα μέτρα μας.