Από τα οράματα των μεγάλων μυστών μέχρι τους εφιάλτες μας και από τους λαϊκούς ονειροκρίτες  μέχρι την «Ερμηνεία των Ονείρων» του Σίγκμουντ Φρόιντ, τα όνειρα αποτέλεσαν ένα ουσιαστικό συστατικό όλων των μορφών της ανθρώπινης δραστηριότητας, είτε αυτή αφορούσε την καθημερινή ζωή είτε την πνευματική δημιουργία και τις τέχνες. 

Ας μην ξεχνάμε ότι αποφάσεις που καθόρισαν την Ιστορία ελήφθησαν υπό την επήρεια ονείρων και ότι ένα από τα πιο δυναμικά καλλιτεχνικά κινήματα, ο σουρεαλισμός,  αυτοκαθορίστηκε ως «η όσμωση του ονείρου με την πραγματικότητα». Παρ' όλα αυτά, χιλιάδες χρόνια μετά τις πρώτες γραπτές αναφορές σε όνειρα και έναν αιώνα μετά την «Ερμηνεία των Ονείρων» τόσο οι επιστήμονες όσο και οι απλοί άνθρωποι δείχνουν να μην έχουν ξεπεράσει κατά πολύ την αμηχανία των προγόνων τους μπροστά σ' αυτή τη λειτουργία της ανθρώπινης φύσης.

Εν αρχή ην....

Σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς τα όνειρα αποτελούσαν μια γέφυρα ανάμεσα στο θείο ή το υπερφυσικό και στο ανθρώπινο. Οι θεοί και οι πρόγονοι επισκέπτονται τα όνειρα των ηρώων της «Ιλιάδας» και της «Οδύσσειας», ενώ το ίδιο κάνει και ο Θεός, αυτοπροσώπως είτε μέσω αγγέλων και οραμάτων στη Βίβλο. Στην τελευταία μάλιστα υπάρχει και η γνωστή ιστορία του Ιωσήφ που μέσω των ονείρων προέβλεψε όχι μόνο την τύχη των συγκρατουμένων του αλλά και το μέλλον ολόκληρης της Αιγύπτου. Αλλά τα όνειρα στους πολιτισμούς αυτούς, ως γέφυρες μεταξύ του φυσικού και του υπερφυσικού, επιτελούσαν και άλλες λειτουργίες. Στην αρχαία Ελλάδα των κλασικών χρόνων, για παράδειγμα, οι ασθενείς που προσέρχονταν στα ιερά του Ασκληπιού για θεραπεία έπρεπε να πουν εκτός από τα συμπτώματα της ασθένειάς τους και τα όνειρα που είδαν κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο ναό, ώστε να μπορέσουν οι ιερείς-θεραπευτές να οδηγηθούν σε σωστά συμπεράσματα.

Σύμφωνα με τη φάση εξέλιξής του, κάθε πολιτισμός πιστεύει λιγότερο ή περισσότερο στα όνειρα, μερικές φορές με πολύ γοητευτικό τρόπο, όπως για παράδειγμα η πεποίθηση των Εσκιμώων ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου η ψυχή αφήνει το σώμα και πηγαίνει να ζήσει σε άλλους κόσμους ή ότι σε ορισμένα νησιά της Πολυνησίας η μοιχεία στα όνειρα αποτελεί αιτία χωρισμού και η αγωνία των ιροκέζων ινδιάνων της Αμερικής να πραγματοποιήσουν αμέσως τα όνειρά τους αφού μέσα από αυτά εξέφραζαν τις επιθυμίες τους τα πνεύματα των προγόνων και οι θεοί.

Ανάλογη στάση απέναντι στα όνειρα υπάρχει και σήμερα τόσο στις κοινωνίες που βρίσκονται σε παλαιότερο στάδιο ανάπτυξης (διάφορες φυλές που έχουν έρθει σε μικρή επαφή με τον πολιτισμένο ή «πολιτισμένο» κόσμο) όσο και στη λαϊκή παράδοση που διατηρεί ζωντανές διάφορες δοξασίες στην εποχή μας. Οι Καζαμίες και οι ονειροκρίτες είναι αναμφισβήτητα μπεστ σέλερ κάθε χρόνο στη χώρα μας, παρ' όλο που δεν συμπεριλαμβάνονται στις επίσημες στατιστικές, ενώ οι διαφημίσεις για ανάλογες πρακτικές στην τηλεόραση είναι σίγουρο ότι δεν μένουν χωρίς ανταπόκριση. Και αυτό δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο. Μια πλοήγηση στο Ίντερνετ θα πείσει κάθε δύσπιστο για το πόσο στην εποχή της αποθέωσης της τεχνολογίας η πίστη στα όνειρα ως γέφυρας μεταξύ του φυσικού και του υπερφυσικού και ως μέσου πρόβλεψης του μέλλοντος παραμένει ζωντανή και οικουμενική.

Οι ορθολογιστές

Ο Έλληνας Αριστοτέλης και ο Λατίνος Κικέρων μπορούν να θεωρηθούν οι πρώτοι -τουλάχιστον γνωστοί σε μας- που επιχείρησαν να προσεγγίσουν τα όνειρα από ορθολογιστική σκοπιά και να τα ερμηνεύσουν με φυσικούς και όχι υπερφυσικούς όρους. Ο μεν Κικέρων απέρριψε κατηγορηματικά την ιδέα ότι τα όνειρα μπορούν να προβλέψουν το μέλλον, ενώ ο Αριστοτέλης πολύ πριν είχε διατυπώσει την άποψη ότι τα όνειρα έχουν άμεση σχέση με τις εμπειρίες που δέχεται ο άνθρωπος όταν είναι ξύπνιος, μόνο που στον ύπνο του τα ανασυνθέτει με αυθαίρετο τρόπο και έτσι φαίνονται εντελώς παράλογα. Η επόμενη σοβαρή ορθολογιστική προσέγγιση των ονείρων ήρθε τον 19ο αιώνα από τον Άλφρεντ Μόρι, ο οποίος μετά από συστηματική μελέτη 3.000 ονείρων συμπέρανε ότι τα όνειρα  έχουν σχέση και με εξωτερικά ερεθίσματα που συμβαίνουν κατά τη στιγμή του ύπνου. Η αποθέωση της ορθολογιστικής προσέγγισης των ονείρων έγινε από τον Φρόιντ με το κλασικό έργο του «Η ερμηνεία των Ονείρων» στο οποίο για πρώτη φορά τεκμηριώνεται ότι τα όνειρα προέρχονται από το μυαλό και όχι από κάποιον εξωτερικό παράγοντα και ότι αποτελούν στην πραγματικότητα σύμβολα των απόκρυφων πόθων και των βαθύτερων ενστίκτων μας. Τα όνειρα, επίσης, αν αποκωδικοποιηθούν μέσω της ψυχανάλυσης μπορούν να αποτελέσουν τη «βασιλική οδό προς το ασυνείδητο» του αναλυόμενου.

Νεότερες απόψεις

Η φροϋδική θεωρία αμφισβητήθηκε ή και συμπληρώθηκε σε ποικίλα σημεία της από μαθητές του Φρόιντ (Ράιχ, Γιούνγκ, Άντλερ), ενώ έγιναν νεότερες ανακαλύψεις, όπως π.χ. το στάδιο REM (το στάδιο του ύπνου κατά το οποίο τμήμα του εγκεφάλου δραστηριοποιείται όσο όταν είμαστε ξύπνιοι, άρα υποθέτουν ότι σε αυτό λαμβάνουν χώρα τα όνειρα) για το οποίο αρχικά πιστεύτηκε ότι δεν ελέγχεται από κέντρα συναισθημάτων (άρα τα όνειρα είναι τυχαίες διαδικασίες που προκαλούνται από το συνειδητό και όχι από το ασυνείδητο όπως υποστήριξε ο Φρόιντ) αλλά σήμερα οι επιστήμονες επιβεβαιώνουν κατά το ήμισυ τον Φρόιντ, θεωρώντας τα όνειρα ως μια διαδικασία μέσω της οποίας ο άνθρωπος «εξερευνά» το περίπλοκο νευρωνικό δίκτυο του εγκεφάλου με τρόπο διαφορετικό απ' ότι όταν είναι ξύπνιος. Στη διαδικασία αυτή μετέχουν κυρίως τα εγκεφαλικά τμήματα που σχετίζονται με τα συναισθήματα, την επεξεργασία αναμνήσεων και τις φαντασιώσεις, ενώ τα τμήματα που σχετίζονται με τη λογική παραμένουν ανενεργά. Ανενεργό παραμένει όμως και το τμήμα του εγκεφάλου που σχετίζεται με την παρακολούθηση και κωδικοποίηση των επιθυμιών (νωτιαίος πλευρικός προμετωπιαίος λοβός), ενώ ο Φρόιντ υποστήριζε ότι στον ανθρώπινο εγκέφαλο υπάρχει ένα τμήμα το οποίο μετατρέπει σε σύμβολα τις κρυφές μας επιθυμίες.

Μια πιο σύγχρονη άποψη τείνει να θεωρήσει τα όνειρα ως μια λειτουργία κατά την οποία ο εγκέφαλος  κάνει μια ταξινόμηση και ένα πνευματικό ξεκαθάρισμα των παραστάσεων που προσλήφθηκαν κατά το διάστημα της ημέρας. Παρ' όλα αυτά, ακόμα κι αν το οικοδόμημα της ψυχολογίας αλλάξει άρδην, κανένας δεν θα μπορέσει να αφαιρέσει από τον Φρόιντ τον τίτλο του μεγάλου σκαπανέα και θεμελιωτή του.

Εκτός αν...

Εκτός αν ερευνητές που έχουν ενστερνιστεί την κβαντική εικόνα του κόσμου, η οποία δέχεται την ύπαρξη πολλών διαστάσεων, βρουν την τομή που ενώνει τις αρχέγονες δοξασίες με την επιστημονική σκέψη. Ποιος ξέρει; Μπορεί οι Εσκιμώοι όντως να περιπλανώνται σε άλλους κόσμους στον ύπνο τους. Αλλά αυτό παραμένει μέχρι στιγμής μόνο μια γοητευτική υπόθεση...