Όταν άλλαζε ο κόσμος

Ένα παγωμένο απόγευμα του Δεκέμβρη του 1991, μια σημαία υποστάλθηκε για τελευταία φορά, ένα κράτος έπαψε να υπάρχει και μια πόλη έπαψε να είναι η πρωτεύουσα μιας από τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες που γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Η πόλη ήταν η Μόσχα, το κράτος η Σοβιετική Ένωση και η σημαία έφερε το σφυροδρέπανο σε κατακόκκινο φόντο.

Σε αυτούς που μεγάλωσαν μαθαίνοντας να μισούν ή να λατρεύουν τη Σοβιετική Ένωση και όσα αντιπροσώπευε, φαίνεται πραγματικά περίεργο πως μια νέα γενιά μεγαλώνει χωρίς ποτέ να ακούει το όνομα ενός κράτους που κυριάρχησε στην παγκόσμια ιστορία για περισσότερα από 70 χρόνια και το οποίο δεν υπάρχει πια. Ο άνθρωπος του τέλους του 20ου αιώνα είδε την ιστορία μπροστά του, ζωντανή, σε απευθείας μετάδοση.

Στην πραγματικότητα αυτό το κεφάλαιο της ιστορίας άνοιξε το Μάρτιο του 1985 όταν ο Μιχαήλ Σεργκεϊεβιτς Γκορμπατσέφ αναρριχήθηκε στο αξίωμα του Γενικού Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ήταν μόλις ο έκτος διάδοχος του Λένιν στη θέση αυτή από τη σύσταση του κράτους της Σοβιετικής Ένωσης.

Ο Γκορμπατσέφ υπήρξε χωρίς αμφιβολία ηγέτης αμφιλεγόμενος. Αγαπήθηκε όσο κανείς Σοβιετικός ηγέτης στη Δύση, ενώ μισήθηκε όσο πολύ σκληρότεροι ηγέτες στο εσωτερικό της χώρας του. Προσπάθησε να επιφέρει μια πραγματική μεταρρύθμιση στη διάρθρωση και λειτουργία της Σοβιετικής Ένωσης, όμως στην προσπάθειά του αυτή ουσιαστικά δε βρήκε συμμάχους εντός της χώρας. Δημιούργησε όμως εχθρούς. Αυτούς που έβλεπαν με δυσπιστία τις κινήσεις του και, κυρίως, εκείνους που έβλεπαν την εξουσία τους να απειλείται από τις ιδέες και την πολιτική του.

Η Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του 80 ήταν ένα κράτος με πολλά προβλήματα. Προβλήματα οικονομικά, διαρθρωτικά και κοινωνικά. Και με ένα μεγάλο αγκάθι στο πλευρό της που συνέτεινε σε μέγιστο βαθμό σε αυτά τα προβλήματα, την αποτυχημένη εισβολή που οδήγησε σε μια παρατεταμένη εμπλοκή στο Αφγανιστάν.

Οικονομία - δομές

Οι ρυθμοί ανάπτυξης της Σοβιετικής οικονομίας ακολουθούσαν σταθερά καθοδική πορεία σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 80. Οι αντιδράσεις του υπό τον Γκορμπατσέφ Κρεμλίνου στα οικονομικά προβλήματα της ΕΣΣΔ μπορούν να διακριθούν σε 2 περιόδους. Την προ του 1988 κατά την οποία και επιχειρήθηκε μια τόνωση της Σοβιετικής οικονομίας μέσω του κεντρικού σχεδιασμού και της εφαρμογής προτύπων της Σταλινικής περιόδου (όχι σε ότι αφορά τη σκληρότητα, αλλά την τεχνοκρατική αντιμετώπιση της παραγωγικής διαδικασίας). Όταν φάνηκε ότι αυτή η προσέγγιση δεν απέδιδε ξεκίνησε η 2η περίοδος, κατά την οποία επιχειρήθηκε η αποκέντρωση της οικονομίας, με την εκχώρηση δικαιωμάτων διαμόρφωσης τιμολογιακής και παραγωγικής πολιτικής στις κοπερατίβες και τις διοικήσεις εργοστασίων.

Όμως μια άλλη σημαντική ανάγκη ήταν ο εκσυγχρονισμός των βιομηχανικών και ενεργειακών μονάδων. Σε ότι αφορά την άντληση πετρελαίου για παράδειγμα, η παλαιότητα και τα προβλήματα του εξοπλισμού ήδη δημιουργούσαν σοβαρά προβλήματα είτε στην τεχνική επάρκεια για άντληση είτε στην οικονομική βιωσιμότητα της άντλησης και διύλισης. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι από το 1990 είχε ξεκινήσει μια διαδικασία συνεργασίας-εκχώρησης δικαιωμάτων σε ξένες εταιρείες εκμετάλλευσης.

Η σταδιακή απογαλακτοποίηση των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, στέρησε τη ΕΣΣΔ από μια «σίγουρη» αγορά των προϊόντων της τα οποία δεν είχαν καμιά τύχη αντιπαρατιθέμενα με τα αντίστοιχα δυτικής προέλευσης.

Παράλληλα η Σοβιετική οικονομία ήταν σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από εισαγωγές αγαθών από τη Δύση, κάτι που σήμαινε αυξημένες ανάγκες σε συνάλλαγμα, την ίδια στιγμή που οι εισροές μειωνόντουσαν. Ουσιαστικά στα τέλη της δεκαετίας του 80 η ΕΣΣΔ αντιμετώπιζε έντονα το ενδεχόμενο ανάγκης σύναψης δανείων από τη Δύση για να ικανοποιήσει βασικές ανάγκες και υποχρεώσεις της.

Οι δεκαετίας του 70 και του 80 ανέδειξαν ως ένα από τα κύρια προβλήματα του Σοβιετικού μοντέλου τη διόγκωση της γραφειοκρατίας. Ουσιαστικά συνιστούσε ένα ξεχωριστό οργανισμό ο οποίος αντί να εξυπηρετεί τις παραγωγικές δομές αποτελούσε τροχοπέδη γι αυτές. Όμως η γραφειοκρατία ήταν άμεσα συνδεδεμένη με το Κόμμα, το οποίο μέσω αυτής διατηρούσε τον έλεγχο. Έτσι οι προσπάθειες καταπολέμησης της γραφειοκρατίας έφεραν τον Γκορμπατσέφ αντιμέτωπο με το Κόμμα του οποίο ο ίδιος ήταν η κεφαλή.

Στρατός

Μια άλλη σημαντική παράμετρος που εισήχθη στην ισορροπία δυνάμεων στη δεκαετία του ’80 ήταν η πρωτοβουλία του Ρήγκαν για το την αντιπυραυλική προστασία ή το περίφημο SDI (Strategic Defence Initiative). Αν και υπήρχαν σημαντικές αμφιβολίες για τη δυνατότητα κατασκευής ενός αποτελεσματικού συστήματος προστασίας από πυραυλικές επιθέσεις, για το Κρεμλίνο η απόφαση αυτή σήμαινε μια ριζική ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων. Η απάντηση δε θα μπορούσε να είναι άλλη από την τεχνολογική ανάπτυξη και εξέλιξη συστημάτων ικανών να διασφαλίσουν αν όχι την υπεροχή, τουλάχιστο τη μη υστέρηση.

Σε επίπεδο συμβατικών όπλων είχε ήδη προγραμματιστεί το φιλόδοξο, όσο και δαπανηρό πρόγραμμα της τροποποίησης του δόγματος του Ναυτικού με την κατασκευή αεροπλανοφόρων στα πρότυπα των αντίστοιχων αμερικανικών, αλλά και του εκσυγχρονισμού του στόλου των πυρηνικών υποβρυχίων.

Το αεροπλανοφόρο Κουζνετσόφ, το πρώτο για την ΕΣΣΔ, ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1985 και παραδόθηκε το 1990

Κοινωνία

Η γενική κατάσταση σε επίπεδο κοινωνίας ήταν μάλλον καλή. Το επίπεδο διαβίωσης ήταν αρκετά υψηλό, ουσιαστικά δεν υπήρχαν καθόλου άστεγοι, ενώ πάνω από το 90% των πολιτών είχαν τις βασικές ανέσεις (τηλεόραση, ηλεκτρικές συσκευές κλπ). Το σύστημα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης λειτουργούσε σε πολύ καλό βαθμό, ενώ γενικώς δεν υπήρχαν ιδιαίτερες μαζικές αντιδράσεις κατά της κεντρικής εξουσίας.

Το βασικότερο πρόβλημα ήταν η διαφθορά και μάλιστα η διαφθορά στα μέσα και υψηλά κλιμάκια του κρατικού μηχανισμού. Οι περιπτώσεις του συγγενικού περιβάλλοντος του Μπρέζνιεφ και των σκανδάλων τους ήταν αρκετά πρόσφατες.

Τα προβλήματα σε κοινωνικό επίπεδο δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των προσπαθειών για την αναμόρφωση της Σοβιετικής οικονομίας, καθώς αυτές οδήγησαν σε αρκετές περικοπές δαπανών κοινωνικού χαρακτήρα, ενώ δημιούργησαν μια γενικότερη αναστάτωση σε μια κοινωνία που είχε συνηθίσει να ζει σε συγκεκριμένους ρυθμούς.

Η προσπάθεια λοιπόν του Γκορμπατσέφ είχε ως κύριο άξονα την αναδιάρθρωση της χώρας με στόχο την οικονομική ανάκαμψη. Στην προσπάθεια αυτή βρήκε απέναντί του:

- το κόμμα, καθώς οι διαρθρωτικές αλλαγές και η εκχώρηση ελευθεριών έθιγαν τις δομές και την απόλυτη εξουσία του

- το στρατό, καθώς πολλά από τα εξοπλιστικά προγράμματα ακυρώθηκαν ή περικόπηκαν ενώ παράλληλα συρρικνώθηκε η επιρροή των ηγετών του στη λήψη αποφάσεων

- την κοινωνία η οποία είδε να χειροτερεύει το επίπεδο ζωής, έστω και στην προοπτική της μεσοπρόθεσμης βελτίωσης, αλλά και αιφνιδιάστηκε από αλλαγές που δημιουργούσαν συνθήκες ανταγωνισμού σε μια κοινωνία στην οποία η σημασία του όρου δεν ήταν ποτέ γνωστή.

Ο επίλογος

Στο μυαλό όλων έχουν μείνει χαραγμένες οι εικόνες του Αυγούστου του 1991, όταν το αποτυχημένο πραξικόπημα της KGB και της ηγεσίας του Κόκκινου Στρατού και του Κόμματος έβγαλε, για πρώτη φορά μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, τους Μοσκοβίτες στους δρόμους.

Ήταν η απέλπιδα προσπάθεια για ανακοπή των μεταρρυθμίσεων και επιστροφή στην προγενέστερη κατάσταση. Όμως αυτό που ξεκίνησε ως μια αντιπαράθεση ανάμεσα στο Γκορμπατσέφ και την παλιά φρουρά ανέδειξε νικητή ένα τρίτο. Το πρωί της 22ας Αυγούστου 1991 βρήκε το Μπόρις Γιέλτσιν να έχει μετατραπεί σε λαικό ήρωα και πρωταγωνιστή, την παλιά φρουρά οριστικά ηττημένη και τον Γκορμπατσέφ απλό παρατηρητή. Πριν το τέλος του μήνα ο Γκορμπατσέφ παραιτήθηκε από τη θέση του ΓΓ του Κόμματος το οποίο σχεδόν τέθηκε εκτός νόμου, ενώ παρακολούθησε μάλλον αμήχανος, τις επαφές του Γιέλτσιν με τους ηγέτες των άλλων Σοβιετικών Δημοκρατιών για τη δημιουργία μιας νέας οντότητας, συνομοσπονδίας ανεξαρτήτων κρατών. Στις 25 Δεκεμβρίου 1991 παραιτήθηκε και από το αξίωμα του προέδρου της ΕΣΣΔ , ενώ στις 31 Δεκεμβρίου η σημαία με το σφυροδρέπανο κυμάτισε για τελευταία φορά στους τρούλους του Κρεμλίνου.

Απόψεις

Ο ίδιος ο Γκορμπατσέφ έχει δηλώσει, και είναι μάλλον ειλικρινής, ότι ποτέ δε θέλησε τη διάλυση της ΕΣΣΔ, αλλά απλά τον εκσυγχρονισμό του Σοβιετικού μοντέλου. Από διάφορες δηλώσεις και αναλύσεις προκύπτει ότι κάπου στο 1989 πρέπει να βρέθηκε αντιμέτωπος με ένα δίλημμα: να θυσιάσει το ρόλο της ΕΣΣΔ ως παγκόσμιας υπερδύναμης στο βωμό της αναμόρφωσης και διάσωσης της οικονομίας ή να θεωρήσει πρωταρχικό στόχο τη διατήρηση αυτού του ρόλου, θέτοντας σε 2η μοίρα την οικονομική κρίση που ήταν προ των πυλών. Φαίνεται πώς έκλινε προς την πρώτη επιλογή.

Ο κόσμος χωρίς τη ΕΣΣΔ είναι ένας κόσμος πολύ πιο διαφορετικός και αυτό φάνηκε σε πολλές περιπτώσεις στα 10 χρόνια που πέρασαν. Υπάρχει μόνο ένας πόλος εξουσίας και δύναμης στον πλανήτη, κατάσταση που δημιουργεί πολλές φορές φαινόμενα αυθαιρεσίας και αλαζονείας εκ μέρους της μοναδικής υπερδύναμης. Όμως σε αυτά τα 10 χρόνια ο κόσμος βρέθηκε αντιμέτωπος και με πολλές κρίσεις τα αίτια των οποίων ανάγονται στην περίοδο του ψυχρού πολέμου. Το χαρακτηριστικότερο και πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι η αντιπαράθεση της Δύσης με τα προιόντα του Ισλαμικού φονταμενταλισμού τον οποίον η ίδια καλλιέργησε στις δεκαετίες του 60, 70 και του 80 ως αντίβαρο στη διείσδυση της ΕΣΣΔ στα εθνικιστικά και άλλα κινήματα των Αραβικών, κυρίως, χωρών.

Για πολλούς η κατάρρευση της ΕΣΣΔ ήταν αναπόφευκτη και ο τρόπος με τον οποίο συντελέσθηκε ήταν ίσως ο πλέον ανώδυνος, τόσο για το εσωτερικό της χώρας όσο και για την παγκόσμια γεωπολιτική σταθερότητα. Προφανώς το «τι θα γινόταν εάν …» δε θα το μάθουμε ποτέ.