Τί κοινό έχουν η πανδημία covid-19, η επίθεση στους δίδυμους πύργους, η παγκόσμια οικονομική κρίση, η δολοφονία του JFK, οι εξωγήινοι, ο θάνατος της πριγκίπισσας Diana και οι αποστολές του προγράμματος Apollo; Μα τι άλλο; Καλά κρυμμένα μυστικά και επάλληλα πέπλα παραπληροφόρησης και συγκάλυψης. Αυτή είναι η ιστορία των θεωριών συνωμοσίας.

Τι είναι οι «θεωρίες συνωμοσίας»;

Σύμφωνα με τον ορισμό που έχει επικρατήσει διεθνώς στους κύκλους των ψυχολόγων που έχουν ασχοληθεί με το θέμα, ως θεωρία συνωμοσίας ορίζεται «η προσπάθεια να ερμηνευθούν σημαντικά κοινωνικά και πολιτικά συμβάντα και καταστάσεις, ως αποτελέσματα δολοπλοκιών ισχυρών ατόμων, ή ομάδων».

Λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι ο όρος «θεωρίες συνωμοσίας» έχει σε μεγάλο βαθμό αποκτήσει αρνητικά χροιά, και στις περισσότερες συζητήσεις εμπεριέχει την έννοια της πλάνης, στον παραπάνω ορισμό θα πρέπει να προστεθεί η απουσία τεκμηριωμένων δεδομένων που να υποστηρίζουν τη συγκεκριμένη θεωρία. Η θεωρία συνωμοσίας δε στηρίζεται σε επιστημονικά στοιχεία (όπως αυτά ορίζονται από την κατά περίπτωση εμπλεκόμενη επιστήμη), αλλά σε υποθέσεις και υποκειμενικές ενδείξεις.

Αυτή η διευκρίνιση είναι αναγκαία, καθώς η συλλήβδην ομαδοποίηση μη συμβατικών εξηγήσεων στην κατηγορία των θεωριών συνωμοσίας μπορεί να οδηγήσει στο αντίθετο άκρο, δηλαδή την a priori δυσφήμιση κάθε επιστημονικής, δημοσιογραφικής, πολιτικής ή άλλης αναζήτησης η οποία έρχεται σε αντίθεση με παγιωμένες απόψεις και αντιλήψεις. Όταν οι Woodward και Bernstein ξετύλιξαν το κουβάρι της υπόθεσης Watergate δεν έμειναν σε υποθέσεις και ισχυρισμούς, αλλά τεκμηριώνοντας τη δημοσιογραφική τους έρευνα άνοιξαν το δρόμο για τις διαδικασίες που οδήγησαν στη μοναδική μέχρι σήμερα παραίτηση Προέδρου των ΗΠΑ.

Μια άλλη διάκριση που πρέπει να γίνει είναι ανάμεσα στις «θεωρίες συνωμοσίας» και τις πραγματικές συνομωσίες. Οι δεύτερες υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν. Οι δολοπλοκίες στην αρχαία Ρώμη, οι μηχανορραφίες στα Βυζαντινά ανάκτορα, οι οργανώσεις των Άγγλων Καθολικών (Guy Fawkes), η επιχείρηση Gladio, το σκάνδαλο Iran-Contra, η παραποίηση των εκπομπών των κινητήρων πετρελαίου από αυτοκινητοβιομηχανίες, και ένα σωρό άλλες ιστορικά και δικαστικά τεκμηριωμένες περιπτώσεις, είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα πραγματικών συνομωσιών. Η ειδοποιός διαφορά τους με τις θεωρίες συνωμοσίας, είναι ακριβώς η ύπαρξη τεκμηρίωσης και όχι οι απλές ενδείξεις και υποθέσεις. Είναι όχι μόνο θεμιτό, αλλά αναγκαίο να τίθενται ερωτήματα και να γίνεται έρευνα. Όταν όμως δίνονται απαντήσεις, αυτές θα πρέπει να συνοδεύονται από επαληθεύσιμα δεδομένα και στοιχεία.

Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι όλες ίδιες. Υπάρχουν εκείνες που στηρίζονται σε κάποιες αντικειμενικές ενδείξεις και εκείνες που είναι εντελώς αίολες. Για παράδειγμα η πεποίθηση του 60% περίπου των Αμερικανών ότι η επίσημη εκδοχή της ενοχής του Oswald για τη δολοφονία του Προέδρου J.F. Kennedy είναι κατασκευασμένη, έχει ερείσματα στο ίδιο το κείμενο πορίσματος της Επιτροπής Warren. Από την άλλη πλευρά οι θεωρίες για εξωγήινους, που κρατούνται αιχμάλωτοι από τους Αμερικανούς, τους Ρώσους ή τους Κινέζους και έδωσαν την τεχνογνωσία για την κατασκευή των stealth, ή κατά μία άλλη εκδοχή «ζουν ανάμεσά μας», στερείται όχι απλά δεδομένων και αποδείξεων, αλλά έστω λογικών ενδείξεων.

Μια άλλη σημαντική διάκριση αφορά την επίδραση και τις άμεσες συνέπειες μιας θεωρίας συνωμοσίας. Υπάρχουν περιπτώσεις που το ενδιαφέρον είναι καθαρά φιλολογικό, καθώς η θεωρία συνωμοσίας δεν παράγει άμεσο αποτέλεσμα ευρείας σημασίας και περιορίζεται στα όρια της γραφικότητας. Όμως σε άλλες περιπτώσεις μια θεωρία συνωμοσίας μπορεί να δημιουργεί σημαντική κοινωνική αναταραχή, ακόμα και φυσικούς κινδύνους.

Για παράδειγμα η θεωρία σύμφωνα με την οποία οι προσσεληνώσεις του προγράμματος Apollo ήταν σκηνοθετημένες και ότι ποτέ δεν πάτησε ο άνθρωπος στη Σελήνη, δεν δημιουργεί κάποιο αξιόλογο κοινωνικό ζήτημα ή πρόβλημα.

Από την άλλη πλευρά οι θεωρίες που αναφέρονται σε σκοτεινές σκοπιμότητες των εμβολιαστικών προγραμμάτων, ή διαστρεβλώνουν τις πραγματικές διαστάσεις των παρενεργειών των εμβολίων, δημιουργούν σημαντικά προβλήματα τόσο σε αυτούς που τις αποδέχονται και ενεργούν βάσει αυτών, όσο και στο κοινωνικό σύνολο δημιουργώντας κενά στην εμβολιαστική κάλυψη.

Ενδεικτικό της επικινδυνότητας των θεωριών συνωμοσίας είναι και το ότι το μεγαλύτερο μέρος της εγχώριας τρομοκρατίας στις ΗΠΑ (από την Ku Klux Κlan έως την επίθεση στην Οκλαχόμα), έχει τις ιδεολογικές βάσεις σε ένα μίγμα θεωριών συνωμοσίας, και υπεροχής της λευκής φυλής.

Χαρακτηριστικά των θεωριών συνωμοσίας

Οι περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας εμφανίζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στην αφήγηση και δομή τους.

Σκοτεινές προθέσεις και δημιουργική ασάφεια

Τα άτομα ή οι ομάδες που μετέχουν στην υποτιθέμενη συνωμοσία έχουν κατά κανόνα κακές προθέσεις και σκοπούς, άλλωστε σε διαφορετική περίπτωση δε θα χαρακτηριζόταν συνωμοσία. Αυτές οι κακές προθέσεις συνδυάζονται κατά κανόνα με απεριόριστα μέσα και δυνατότητες, σε σημείο που λογικά αναρωτιέται κανείς, αν ήδη έχουν στη διάθεσή τους τόση δύναμη, για ποιο λόγο συνωμοτούν;

Πολύ συχνά η ταυτότητα και ο τελικός σκοπός των συνωμοτών περιγράφεται εν συντομία με μάλλον ασαφείς όρους, όπως «τα σχεδίασαν όλα με σκοπό την παγκόσμια κυριαρχία». Οι όροι αυτοί επιδέχονται πολλές διαφορετικές, προσωποποιημένες ερμηνείες, για το ποιοι είναι το υποκείμενο της πρότασης και τι ακριβώς σημαίνει «παγκόσμια κυριαρχία». Δεν είναι τυχαίο πώς η παραπάνω φράση ταιριάζει σε θεωρίες συνωμοσίας για θέματα τόσο διαφορετικά μεταξύ τους όπως η οικονομική κρίση, η πανδημία, ο αντισημιτισμός, οι εξωγήινοι, η επίθεση στους δίδυμους πύργους, η κλιματική αλλαγή και ένα σωρό άλλα.

Πλήρης καχυποψία

Ο συνωμοσιολογικός τρόπος σκέψης προϋποθέτει την πλήρη απόρριψη κάθε επίσημης ερμηνείας, εξήγησης και θέσης. Οποιοδήποτε δεδομένο δε μπορεί να προσαρμοστεί στο αφήγημα της θεωρίας συνωμοσίας, αποτελεί εξ’ ορισμού προσπάθεια απόκρυψης και παραπλάνησης. Επιπλέον, οι πολιτικοί, αλλά και οι περισσότεροι επιστήμονες και δημοσιογράφοι θεωρούνται κατά κανόνα υποχείρια ή συνεργάτες της συνωμοσίας και δεν έχουν καμία απολύτως αξιοπιστία.

Ακόμα και στη σπάνια περίπτωση που θα αναγνωριστεί από τους υποστηρικτές της η αστοχία μιας θεωρίας συνωμοσίας, αυτό δε θα οδηγήσει στην υιοθέτηση της επίσημης εξήγησης, αλλά σε μια νέα, επαναδιατυπωμένη, ή εντελώς διαφορετική θεωρία.

Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον πώς σε πολλές περιπτώσεις για το ίδιο ζήτημα αναπτύσσονται αντικρουόμενες θεωρίες συνωμοσίας. Αρκετά συχνά οι ίδιοι υποστηρικτές των θεωριών συνωμοσίας μπορούν πολύ εύκολα και γρήγορα να μεταπίπτουν μεταξύ δύο ή περισσότερων αντιδιαμετρικά αντίθετων εκδοχών συνωμοσιολογικής ερμηνείας. Για παράδειγμα στην περίπτωση του θανάτου της πριγκίπισσας Diana η θεωρία της δολοφονίας από τις Βρετανικές μυστικές υπηρεσίες παρουσιάζεται και υποστηρίζεται παράλληλα με εκείνη που θέλει την ίδια την πριγκίπισσα να έχει σκηνοθετήσει το θάνατό της.

Στην περίπτωση της πανδημίας covid-19, η θεωρία ότι στην πραγματικότητα η ασθένεια δεν υπάρχει ή/και ότι οι θάνατοι που αποδίδονται σε αυτή είναι αποτέλεσμα άλλων, φυσιολογικών αιτίων, συνυπάρχει με εκείνη που αποδίδει την πανδημία σε ισχυρούς πολιτικο-επιχειρηματικούς κύκλους (ο αγαπημένος των θεωριών συνωμοσίας Bill Gates είναι κατά κανόνα κεντρικό πρόσωπο) που έχουν ως στόχο το οικονομικό κέρδος και το κοινωνικό ξεκαθάρισμα.

Η βασική ανάγκη απόρριψης της επίσημης εξήγησης, με οποιοδήποτε τρόπο, είναι υπέρτερη κάθε λογικής συνέχειας.

Αδυναμία κατάρριψης

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ουσιαστικά αυταπόδεικτες, καθώς κάθε δεδομένο που τις αντικρούει ή τις καταρρίπτει, είναι εξ΄ ορισμού προϊόν παραπληροφόρησης από τους συνωμότες. Αυτοί (οι συνωμότες) ελέγχουν κάθε ροή πληροφορίας, κάθε κρατικό οργανισμό και υπηρεσία, μέσα μαζικής ενημέρωσης και επιστημονικούς φορείς. Κατά συνέπεια οι θεωρίες συνωμοσίας, σύμφωνα με τους υποστηρικτές τους, είναι πρακτικά αδύνατο να καταρριφθούν με απτά στοιχεία και δεδομένα για τον απλούστατο λόγο ότι είναι όλα κατασκευασμένα.

Σε μια ακόμα πιο προχωρημένη εκδοχή, κάθε στοιχείο που παρουσιάζεται και θεωρητικά αποδυναμώνει τη θεωρία συνωμοσίας, είναι στην πραγματικότητα απόδειξη ότι κάποιοι (οι συνωμότες) έχουν θορυβηθεί και προσπαθούν να «σερβίρουν» στοιχεία για να προστατέψουν τη μυστικότητα των δόλιων σχεδίων τους.

Σύνδρομο καταδίωξης

Οι υποστηρικτές των θεωριών συνωμοσίας θεωρούν τους εαυτούς τους και την ομάδα (κοινωνική, πολιτική, εθνική, αθλητική) στην οποία ανήκουν, θύματα και ήρωες ταυτόχρονα. Θύματα γιατί είναι στο στόχαστρο των σκοτεινών συνωμοτών, και ήρωες γιατί έχουν αντιληφθεί τα δόλια σχέδια και αγωνίζονται για να τα δημοσιοποιήσουν και να τα αποτρέψουν.

Επιλεκτική υπερ-ανάλυση

Τα αφηγήματα των θεωριών συνομωσίας επιλέγουν κατά το δοκούν συγκεκριμένες παραμέτρους ενός συμβάντος και τις υπερ-αναλύουν, ενώ ταυτόχρονα αγνοούν άλλες. Για παράδειγμα στην περίπτωση της θεωρίας για τις σκηνοθετημένες προσσεληνώσεις, γίνεται εξαντλητική αναφορά σε ατέλειες των φωτογραφιών από την επιφάνεια της Σελήνης, ενώ αγνοείται πλήρως η τεχνική δυνατότητα του μεγάλου αντιπάλου (γεωπολιτικά αλλά και ειδικά στο διαστημικό πρόγραμμα) της Σοβιετικής Ένωσης, να παρακολουθεί, αν όχι το περιεχόμενο, τουλάχιστο την πηγή εκπομπής των δεδομένων τηλεμετρίας και του τηλεοπτικού σήματος.

Μια σύντομη ιστορική αναδρομή

Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι «προϊόντα» των τελευταίων χρόνων. Αν γυρίσει κανείς πίσω στην ιστορία θα βρει αρκετά παραδείγματα αφηγήσεων, πολλές από τις οποίες έχουν ενσωματωθεί στις λαϊκές παραδόσεις, οι οποίες ερμηνεύουν πραγματικά περιστατικά ή καταστάσεις με τρόπους που δεν έχουν επιβεβαιωθεί ιστορικά ή/και εμφανίζουν μεγάλα λογικά κενά. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης εξαιτίας της προδοσίας στην Κερκόπορτα είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Υπάρχει μία μόνο ιστορική πηγή που αναφέρεται στο γεγονός της εισβολής 50 Τούρκων από αυτή, και από πουθενά δεν προκύπτει ότι έπαιξε κάποιο σημαντικό ρόλο στην πτώση της, έτσι κι αλλιώς παρηκμασμένης και καταδικασμένης, Πόλης. Η διάλυση και καταδίωξη του τάγματος των Ναϊτών από την Καθολική Εκκλησία, στη βάση μιας σειράς κατηγοριών για αιρετικές τελετουργίες και σατανισμό είναι ένα άλλο παράδειγμα. Οι δίκες των μαγισσών, η ιστορία του ανθρώπου με το σιδηρούν προσωπείο, τα πρωτόκολλα των σοφών της Σιών είναι μερικά άλλα παραδείγματα.

Το 2^ο μισό του 20^ου αιώνα είναι η περίοδος που διαμορφώθηκε η σύγχρονη μορφή των θεωριών συνωμοσίας. Η κατακόρυφη αύξηση των καναλιών μετάδοσης πληροφορίας (εφημερίδες, περιοδικά, βιβλία, κινηματογράφος, τηλεόραση) έκανε δυνατή την ευκολότερη διάδοση σε ένα ευρύ ακροατήριο. Βιβλία, όπως εκείνα του Charles Berlitz για το Τρίγωνο των Βερμούδων (1974) και το Πείραμα της Philadelphia (1979) που πούλησαν περισσότερα από 20 εκατομμύρια αντίτυπα σε ολόκληρο τον κόσμο, είναι μεταξύ των κυριότερων εκπροσώπων ενός είδους γραφής που συνδυάζει ψευδο-επιστημονική έρευνα με συνωμοσιολογικές ερμηνείες.

Το πρωτοποριακό για την εποχή του The Manchurian Candidate (1962) είναι μια από τις χαρακτηριστικότερες ψυχροπολεμικές ταινίες σε μια Αμερική που έβλεπε παντού κομμουνιστικές συνωμοσίες. Το πολύ ενδιαφέρον The Parallax View (1974) ήταν μια από τις πρώτες ταινίες που εισήγαγε το μοτίβο της παντοδύναμης εταιρικής συνωμοσίας. Το αμφιλεγόμενο Capricorne One (1977) έδωσε το έναυσμα για τις θεωρίες των σκηνοθετημένων προσσεληνώσεων. Το εξαιρετικό JFK (1991) του Oliver Stone, είναι μια αντιπροσωπευτική αποτύπωση των ερωτηματικών που περιβάλλουν τη δολοφονία του Προέδρου Kennedy. Και φυσικά, τα X-Files (1993) είναι η πιο απολαυστική σύνοψη θεωριών συνωμοσίας και παραφυσικών φαινομένων.

Η ανάπτυξη του διαδικτύου ήταν το επόμενο βήμα. Η διατύπωση και διάδοση μιας θεωρίας συνωμοσίας δεν απαιτούσε πλέον πρόσβαση στα mainstream media ή τους εκδοτικούς οίκους. Όμως η πραγματική επανάσταση ήρθε με την εμφάνιση των κοινωνικών δικτύων και ήταν αμφίδρομη. Μπορεί μεν η διατύπωση και διάδοση μιας θεωρίας συνωμοσίας να έγινε ακόμα πιο εύκολη και γρήγορη, ταυτόχρονα όμως δημιουργήθηκε και η δυνατότητα άμεσου αντίλογου, έστω και αν αυτό συχνά οδηγεί σε online καυγάδες.

Το περιβάλλον των κοινωνικών δικτύων γιγάντωσε και το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων (fake news) τα οποία μπορούν να θεωρηθούν μια πιο άμεση, σύγχρονη, σύντομη και εύπεπτη εκδοχή των θεωριών συνωμοσίας.

Τι κρύβεται πίσω από τις θεωρίες συνωμοσίας

Οι πιο επικίνδυνες θεωρίες συνωμοσίας είναι εκείνες που δημιουργούνται για να εξυπηρετήσουν πολιτικούς σκοπούς. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο εμπρησμός του Reichstag το Φεβρουάριο του 1933. Η απόδοση της ευθύνης για τον εμπρησμό σε μια κομμουνιστική συνωμοσία που είχε ως στόχο την ανατροπή της δημοκρατίας της Βαϊμάρης, ήταν το εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε από το Ναζιστικό κόμμα, αρχικά για το προεδρικό διάταγμα αναστολής των πολιτικών ελευθεριών και ένα μήνα αργότερα για την αυτό-κατάργηση του κοινοβουλίου και την απόδοση νομοθετικής εξουσίας και δικτατορικής ισχύος στον Καγκελάριο Χίτλερ. Η συνέχεια είναι γνωστή.

Όμως οι περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας γεννιούνται και αναπαράγονται γιατί ικανοποιούν κάποιες βασικές ανάγκες των ανθρώπων που τις ενστερνίζονται. Τα τελευταία 30 χρόνια έχουν πραγματοποιηθεί πολλές έρευνες πεδίου (κάποιες από αυτές παρατίθενται στις βιβλιογραφικές αναφορές) οι οποίες εξέτασαν τους μηχανισμούς δημιουργίας και διασποράς των θεωριών συνωμοσίας, και τα κίνητρα που μπορεί να ωθήσουν ένα άνθρωπο ή μια ομάδα ανθρώπων στην ταύτιση με αυτές.

Το πρώτο κενό που έρχονται να καλύψουν οι θεωρίες συνωμοσίας είναι γνωσιολογικό. Προσφέρουν απλές, γραμμικές εξηγήσεις σε γεγονότα και καταστάσεις που κάθε άλλο παρά απλά είναι. Για παράδειγμα: η οικονομική κρίση είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια εισοδημάτων και περιουσιών. Εμείς τα χάσαμε και κάποιοι μας τα πήραν. Άρα η οικονομική κρίση οργανώθηκε για να μας πάρουν τις περιουσίες. Προφανώς αυτή η εξήγηση είναι πολύ πιο εύπεπτη από μια πολύ-παραγοντική ερμηνεία η οποία γυρνά δεκαετίες πίσω και συνδυάζει το πολύπλοκο πλέγμα μηχανισμών και συμφερόντων που συνθέτουν το παγκόσμιο χρηματο-πιστωτικό σύστημα, τις λαϊκίστικες πολιτικές διαδοχικών ελληνικών κυβερνήσεων που ανάλωσαν κρατικό δανεισμό σε ένα μη παραγωγικό μοντέλο ανάπτυξης, τα προβλήματα του Ευρωπαϊκού νομισματικού συστήματος, την κακή λειτουργία και διαχείριση των τραπεζών και αρκετές άλλες παραμέτρους. Συνδέοντας γραμμικά και μονοσήμαντα, με σχέση αιτίου και αιτιατού, δύο πραγματικά γεγονότα (κάποιοι έχασαν και κάποιοι κέρδισαν περιουσίες) παράγει μια εξήγηση που καλύπτει το γνωσιολογικό κενό και ταυτόχρονα ικανοποιεί το θυμικό.

Η δεύτερη ανάγκη που έρχονται να ικανοποιήσουν οι θεωρίες συνωμοσίας αφορά υπαρξιακά ζητήματα. Μια από τις βασικές αντιδράσεις κάθε ανθρώπου όταν βρεθεί μπροστά σε μια κατάσταση που επηρεάζει δραματικά τη ζωή του, σε ατομική, συλλογική ή και παγκόσμια κλίμακα, είναι να αναζητήσει εξήγηση, ερμηνεία. Για να είναι ικανοποιητική αυτή η εξήγηση πρέπει να είναι συμβατή με το υπαρξιακό μοντέλο που το κάθε άτομο έχει διαμορφωμένο για τον εαυτό του και τον κόσμο, και να προσφέρει ανακούφιση και μια αισιόδοξη διέξοδο. Όταν η επιστημονική εξήγηση είναι είτε φαινομενικά απλή (για το μέγεθος της κατάστασης), είτε ιδιαιτέρως πολύπλοκη, ή/και δεν προσφέρει την αναγκαία αισιοδοξία, τότε δημιουργείται το υπόστρωμα για τη γένεση θεωριών συνομωσίας. Πολύ δε περισσότερο όταν οι επιστημονικοί φορείς, οι κρατικές αρχές, δε μπορούν να δώσουν τις λύσεις που θα άρουν τις δυσμενείς επιπτώσεις.

Η πανδημία covid-19 είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Διέλυσε τις ζωές δισεκατομμυρίων ανθρώπων, οδήγησε στο θάνατο σχεδόν 3 εκατομμύρια. Τα ερωτήματα «είναι δυνατό αυτό να οφείλεται απλά και μόνο στη φυσική διάδοση μιας πρωτόγονης μορφής ζωής;», «είναι δυνατό η επιστήμη του 21^ου αιώνα να μη μπορεί να αντιμετωπίσει μια απλή ίωση;», μπορούν να βρουν εύκολες «η πανδημία προκλήθηκε σκόπιμα», παρηγορητικές απαντήσεις «η πανδημία δεν υπάρχει στην πραγματικότητα και όλα είναι εικονικά», σε θεωρίες συνωμοσίας. Αυτές οι απαντήσεις προσφέρουν στο άτομο την επιζητούμενη, κατανοητή εξήγηση, η οποία ταυτόχρονα εμπεριέχει στοιχεία που προσφέρουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, μια ιδιότυπη αισιοδοξία: «αφού όλα είναι φτιαχτά, όσο εύκολα και ξαφνικά ξεκίνησαν, το ίδιο εύκολα μπορούν να σταματήσουν και να ξαναγυρίσουμε στις ζωές μας».

Η τρίτη κατηγορία κινήτρων που ωθούν στην υιοθέτηση θεωριών συνωμοσίας σχετίζεται με κοινωνικούς παράγοντες. Η ευθύνη για τη μειονεκτική θέση ομάδων ατόμων μπορεί εύκολα να αποδοθεί στα δόλια, στοχευμένα σχέδια και επιδιώξεις τρίτων, απαλλάσσοντας τα μέλη της ομάδας από ατομικές και συλλογικές ευθύνες και αγνοώντας αντικειμενικές παραμέτρους (γεωγραφία, γεωπολιτικές σχέσεις, οικονομικά μεγέθη κ.α.). Από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η απόδοση της ευθύνης για την ήττα μιας ποδοσφαιρικής ομάδας στον «πληρωμένο» διαιτητή, απαλλάσσοντας από κάθε ευθύνη τους παίκτες, τον προπονητή και τη διοίκηση της ηττημένης ομάδας.

Το μοτίβο «φταίνε οι άλλοι» είναι ιδιαιτέρως δημοφιλές και σε εθνικά ζητήματα: η οικονομική δυσπραγία, η μειωμένη διπλωματική και γεωπολιτική ισχύς, αποδίδονται σε ένα διαχρονικό μίσος των ισχυρών, με φυλετικά και εθνικά χαρακτηριστικά. Πολλές φορές αυτές οι αιτιάσεις προβάλλονται και ενισχύονται και από τους κυβερνώντες, στην προσπάθειά τους να απαλλαγούν από δικές τους ευθύνες και να διατηρήσουν τον έλεγχο. Για παράδειγμα, ο πρόεδρος Ερντογάν αποδίδει τα σοβαρά προβλήματα της Τουρκικής οικονομίας σε οργανωμένα σχέδια των εχθρών της Τουρκίας οι οποίοι ενοχλούνται από την προσπάθεια της χώρας να επεκτείνει τη γεωπολιτική επιρροή της.

Ενδιαφέροντα συμπεράσματα

Οι περισσότερες έρευνες (βιβλιογραφικές αναφορές) συγκλίνουν σε κάποια μεμονωμένα ή συνδυαστικά χαρακτηριστικά, των ατόμων και ομάδων που ταυτίζονται με θεωρίες συνωμοσίας:

• μέσο και χαμηλό μορφωτικό επίπεδο (ασχέτως ακαδημαϊκών τίτλων)
• μειωμένη κριτική και αναλυτική σκέψη
• ισχυρή προσήλωση και άνευ όρων πίστη σε μια συγκεκριμένη κοσμοθεωρία (π.χ. θρησκεία)
• τοποθέτηση στα άκρα του πολιτικού φάσματος και κυρίως προς την άκρα δεξιά
• δυσπιστία έναντι των επιστημονικών φορέων, είτε λόγω προσωπικών εμπειριών είτε λόγω αδυναμίας κατανόησης,
• δυσπιστία έναντι κάθε μορφής εξουσίας και κυρίως των οργανωμένων πολιτικών δομών
• μειωμένη συμμετοχή ή και πλήρης αποχή από εκλογικές και άλλες πολιτικές διαδικασίες

Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρηση ότι ένα άτομο που πιστεύει μια θεωρία συνωμοσίας (π.χ. σκηνοθετημένες προσσεληνώσεις), είναι πιο πιθανό να πιστέψει και μια άλλη, έστω και αν αφορά ένα εντελώς διαφορετικό και άσχετο θέμα (π.χ. τσιπάκια στα εμβόλια).

Αυτό το τελευταίο χαρακτηριστικό αναδεικνύει και το μέγεθος του κινδύνου, ακόμα και από τις «αθώες» θεωρίες συνωμοσίας. Κομμάτια του πληθυσμού τείνουν να αντιλαμβάνονται την καθημερινότητα και τον κόσμο μέσα από παραμορφωτικούς φακούς, με μεσο-μακροπρόθεσμα τραγικές συνέπειες για τους ίδιους και το κοινωνικό σύνολο, ειδικά στις ανοιχτές δημοκρατικές κοινωνίες. Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν πρέπει να θεωρούνται μια γραφική, αφελής θεώρηση της πραγματικότητας, αλλά να αναγνωρίζονται και να αντιμετωπίζονται ως ένα πολυσύνθετο και επικίνδυνο πολιτικο-κοινωνικό φαινόμενο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Douglas, K.M., Uscinski, J.E., Sutton, R.M., Cichocka, A., Nefes, T., Ang, C.S. and Deravi, F. (2019), Understanding Conspiracy Theories. Political Psychology, 40: 3-35. https://doi.org/10.1111/pops.12568

Bertin P, Nera K and Delouvée S (2020) Conspiracy Beliefs, Rejection of Vaccination, and Support for hydroxychloroquine: A Conceptual Replication-Extension in the COVID-19 Pandemic Context. Front. Psychol. 11:565128. doi: https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.565128

Lewandowsky, S., & Cook, J. (2020). The Conspiracy Theory Handbook. http://sks.to/conspiracy

Basham, L. (2003). Malevolent global conspiracy. Journal of Social Philosophy, 34(1), 91– 103. https://doi.org/10.1111/1467-9833.00167

McHoskey, J. W. (1995). Case closed? On the John F. Kennedy assassination: Biased assimilation of evidence and attitude polarization. Basic and Applied Social Psychology, 17(3), 395–409. https://doi.org/10.1207/s15324834basp1703_7

Shaffer, Liam Edward, "The Parallax View: How Conspiracy Theories and Belief in Conspiracy Shape American Politics" (2020). Senior Projects Spring 2020. 236.
https://digitalcommons.bard.edu/senproj_s2020/236

Goertzel, T. (1994). Belief in conspiracy theories. Polit. Psychol. 15, 731–742. https://doi.org/10.2307/3791630

McCright AM, Dunlap RE (2011) Cool dudes: The denial of climate change among conservative white males in the United States. Global Environmental Change 21: 1163–1172 https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0075637#

Wood MJ, Douglas KM, Sutton RM (2012) Dead and alive: Beliefs in contradictory conspiracy theories. Social Psychological and Personality Science 3: 767–773 https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1948550611434786