Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, πρωτεύουσας του Βυζαντινού κράτους, από τους Τούρκους το 1453, το τέλος ουσιαστικά του Βυζαντίου ως πολιτικής οντότητας, δεν σήμανε και το τέλος της διάχυσης του Βυζαντινού πολιτισμού.

Μπορεί  τα τουρκικά στρατεύματα του Μωάμεθ Β' μετά από γενική έφοδο, κυρίως στην πύλη του Αγίου Ρωμανού, να μπαίνουν αλαλλάζοντας  στην Κωνσταντινούπολη, όμως ο ηρωικός, σύμφωνα με την παράδοση, θάνατος του Κωνσταντίνου ΙΑ' Παλαιολόγου, του τελευταίου Αυτοκράτορα του Βυζαντίου, επισφραγίζει την άλωση της Βασιλίδας από το Μωάμεθ τον Πορθητή, με μεταφυσικό νόημα, σχεδόν με μυστηριακή πνοή. Η πτώση της ιστορικής πόλης και η ηρωική και ιερή μορφή του τελευταίου υπερασπιστή Αυτοκράτορα, σημειώνουν και το τέλος του Βυζαντίου με την υπερχιλιετή, ένδοξη και σκληρή πολεμική ιστορία του, με την ορθόδοξη χριστιανική πίστη και τον απαστράπτοντα πολιτισμό του.

Ο τρόπος που θυσιάστηκε ο τελευταίος Αυτοκράτορας, καθώς και ότι δεν διασώθηκαν πληροφορίες για τις τελευταίες στιγμές του στο πεδίο της μάχης, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για ποικίλους θρύλους με κυριότερο αυτόν του «μαρμαρωμένου βασιλιά» που περιμένει την στιγμή να ανακτήσει την Πόλη και την Αυτοκρατορία του. Μια λαϊκή, χριστιανική παράδοση, αναφέρει ότι τη στιγμή που διέρρηξαν οι Τούρκοι την πύλη της Αγίας Σοφίας τελούνταν θεία λειτουργία και ο ιερέας τη στιγμή που είδε τους μουσουλμάνους να ορμούν στο πλήθος των πιστών, εισήλθε και εξαφανίσθηκε μέσα στον τοίχο, πίσω από το Άγιο Βήμα, που άνοιξε μπροστά του κατά τρόπο μαγικό. Λέγονταν ότι όταν η Κωνσταντινούπολη θα επανέλθει στα χέρια των Χριστιανών, ο ιερέας θα βγει από τον τοίχο για να συνεχίσει την λειτουργία.

Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, ο Αμερικανός ιστορικός Ε. Α. Γκρόσβενορ αναφέρει ότι στην συνοικία Αμπού Βεφά στην Κωνσταντινούπολη, υπήρχε ένας χαμηλός ανώνυμος τάφος τον οποίο οι Έλληνες της πόλης τιμούσαν ως τάφο του Κωνσταντίνου και τον χρησιμοποιούσαν κρυφά ως τόπο προσευχής. Όμως η Οθωμανική Κυβέρνηση επενέβη εκείνη την εποχή επιβάλλοντας ποινές και ερημώνοντας το μέρος.

Χάρις στα απόρθητα τείχη της και στην ισχύ του βυζαντινού κράτους η Κωνσταντινούπολη έμεινε απόρθητη για σχεδόν 1000 χρόνια. Γνώρισε πολλές πολιορκίες από τους Αβάρους, τους Άραβες, τους Ρώσους, τους Βουλγάρους, αλλά έμελλε να πέσει για πρώτη φορά το 1204 στα χέρια των Σταυροφόρων, οι οποίοι κατευθύνονταν προς την Παλαιστίνη για να ελευθερώσουν τους Αγίους Τόπους. Οι Βυζαντινοί ξαναπήραν στην κατοχή τους την Κωνσταντινούπολη το 1261 και τη διατήρησαν για σχεδόν 200 χρόνια ακόμη. Παρά την αδυναμία τους, θα αποκρούσουν και άλλες πολιορκίες μέχρι να φθάσει η αποφράδα μέρα του 1453.

Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους κράτησε περίπου 3 μήνες και, τελικά, ο σημαντικά ισχυρότερος Μωάμεθ την κατέλαβε την Τρίτη 29 Μαΐου 1453. Μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου οι Τούρκοι όρμησαν μέσα στην πόλη αρχίζοντας μαζικές λεηλασίες. Ένα μεγάλο πλήθος πολιτών κατέφυγε στην Αγία Σοφία, ελπίζοντας να βρει εκεί ασφάλεια. Αλλά οι Τούρκοι διέρρηξαν την κεντρική πύλη και όρμησαν μέσα στην εκκλησία όπου έσφαξαν το πλήθος, χωρίς διάκριση φύλου και ηλικίας.Την ημέρα της πτώσης της Κωνσταντινούπολης, ή πιθανόν την επόμενη, ο Σουλτάνος εισήλθε επίσημα στην πόλη και πήγε στην Αγία Σοφία, όπου και προσευχήθηκε. Κατόπιν ο Πορθητής εγκαταστάθηκε στα αυτοκρατορικά ανάκτορα των Βλαχερνών.

Όπως παραδίδει ο Γεώργιος Φραντζής, δόθηκε διαταγή για τριήμερη λεηλασία της πόλης. Άλλες πηγές αναφέρουν πως ουσιαστικά η λεηλασία έπαυσε μετά την πρώτη ημέρα. O ιστορικός Μιχαήλ Δούκας αναφέρει πως ο σουλτάνος επιφύλαξε για τον εαυτό του τα οικοδομήματα και τα τείχη της πόλης, αφήνοντας τα υπόλοιπα αγαθά, τους αιχμαλώτους και τα λάφυρα στη διάθεση των στρατευμάτων. Ο άμαχος πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης θανατωνόταν χωρίς διάκριση.Οι εκκλησίες με επικεφαλής την Αγία Σοφία, καθώς και τα μοναστήρια, με όλο τους τον πλούτο, λεηλατήθηκαν και βεβηλώθηκαν, ενώ οι ιδιωτικές περιουσίες έγιναν αντικείμενο αρπαγής και λαφυραγωγίας. Κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών χάθηκαν αναρίθμητοι πολιτιστικοί θησαυροί. Πολύτιμα βιβλία κάηκαν, κομματιάστηκαν ή πουλήθηκαν σε εξευτελιστικές τιμές. Ο ιστορικός Κριτόβουλος, που ανήκε στο φιλο-οθωμανικό στρατόπεδο, αναφέρει ότι δεν υπήρξε στοιχειώδης οίκτος κατά τις λεηλασίες και η πόλη ερημώθηκε ολοσχερώς.

Κείμενο – Μαρτυρία:

"Εάλω η Πόλις..."
Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, "Απόδειξις ιστοριών"

«.... Οι Έλληνες μόλις διέτρεξε η φήμη πως έπεσε η Πόλη, άλλοι άρχισαν να τρέχουν προς το λιμάνι στα πλοία των Βενετσιάνων και των Γενοβέζων και καθώς ορμούσαν πολλοί πάνω στα πλοία βιαστικά και με ακαταστασία χάνονταν, γιατί βούλιαζαν τα πλοία. Και έγινε εκείνο που συνήθως γίνεται σε τέτοιες καταστάσεις. Με θόρυβο, φωνές και χωρίς καμιά τάξη έτρεχαν να σωθεί ο καθένας μέσα σε σύγχυση...

.... Ένα μεγάλο πλήθος άνδρες και γυναίκες, που όλο και μεγάλωνε από τους κυνηγημένους, στράφηκε προς τον πιο μεγάλο ναό της Πόλης, που ονομάζεται Αγιά Σοφιά. Μαζεύτηκαν εδώ άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Σε λίγο όμως πιάστηκαν από τους Τούρκους χωρίς αντίσταση. Πολλοί άνδρες σκοτώθηκαν μέσα στο ναό από τους Τούρκους. Άλλοι πάλι σ' άλλα μέρη της Πόλης πήραν τους δρόμους χωρίς να ξέρουν για που. Σε λίγο άλλοι σκοτώθηκαν, άλλοι πιάστηκαν και πολλοί όμως από τους Έλληνες φάνηκαν γενναίοι: αντιστάθηκαν και σκοτώθηκαν, για να μη δουν τις γυναίκες και τα παιδιά τους σκλάβους.

Σε όλη την Πόλη τίποτε άλλο δεν έβλεπες παρά αυτούς που σκότωναν και αυτούς που σκοτώνονταν, αυτούς που κυνηγούσαν και κείνους που έφευγαν».

Ουσιαστικά το Βυζάντιο υπήρξε πολυσχιδέστερο και πολυπλοκότερο από ό,τι φαντάζονται οι πολέμιοι του. Και όπως κάθε πολιτισμός, έχει κι αυτό τους επικριτές του και τους φανατικούς οπαδούς του. Το μόνο βέβαιο είναι ότι  σήμερα δεν θα μπορούσαμε να μιλούμε για ελληνική μόρφωση και παιδεία αν δεν ήταν αυτό που διέσωσε και, μέσω των αιώνων, διέσπειρε το ελληνικό πνεύμα σε όλο τον κόσμο.

Ας πάψουμε να είμαστε μίζεροι και ας αισθανθούμε υπερήφανοι για τη μοναδική αυτοκρατορία στον κόσμο που κράτησε τόσα χρόνια και έδωσε τα φώτα του πολιτισμού σε κάθε έθνος που ήρθε σε επαφή μαζί του. Ας πάψουμε να παπαγαλίζουμε τις ανθελληνικές αθλιότητες ορισμένων ξένων ιστοριογράφων που εξυμνούν κρατίδια διάρκειας δεκαετιών και λησμονούν έστω και να αναφέρουν το χιλιόχρονο οικοδόμημα του Βυζαντίου. Ας πάψουμε να πιστεύουμε τις εκ του πονηρού υπεκφυγές μερικών ξένων ιστοριογράφων οι οποίοι από τη μία θεωρούν το Βυζάντιο ως μη-σημαντικό και από την άλλη προσπαθούν να υποστηρίξουν - ο καθένας για τη χώρα του - ότι η δική τους χώρα είναι οι πραγματικοί συνεχιστές αυτής της "μη-σημαντικής" χιλιόχρονης αυτοκρατορίας. Η Ρωσσία, η Αυστροουγγαρία και η Γερμανική Συνομοσπονδία (και όχι μόνο) χρησιμοποίησαν σαν σημαία το δικέφαλο αετό για να αποδείξουν ότι ήταν συνεχιστές του Βυζαντίου. Δεν πρέπει να αφήσει ο καθένας τις προσωπικές του αντιθρησκευτικές απόψεις να επικαλύψουν όλα τα λαμπρά και ενδιαφέροντα, θετικά στοιχεία του Βυζαντινού πολιτισμού. Δυστυχώς μόνο στην Ελλάδα της γκρίνιας και της μιζέριας μπορεί να παρατηρηθεί το φαινόμενο του να υπάρχουν μερικοί που πιστεύουν ότι το ελληνικό έθνος για 1100 χρόνια ως δια μαγείας "εξαφανίστηκε" από προσώπου Γης και μετά το 1821, ως δια μαγείας πάλι, εμφανίστηκε ξανά στον ίδιο χώρο! Ας γίνουμε η Ελλάδα της αυτογνωσίας που προσφέρει η ιστορική γνώση. Γιατί ο Βυζαντινός πολιτισμός ήταν πλούσιος και σε κάθε περίπτωση αντικειμενικά ανώτερος από κάθε άλλον της ίδιας περιόδου.  Το Βυζάντιο ήταν περισσότερο "φως"...από όσο ήταν σκοτάδι.