Λίγους μόλις μήνες μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τα Γερμανικά στρατεύματα άρχισε η εμφάνιση των αντιστασιακών οργανώσεων και η δράση κατά των κατοχικών στρατευμάτων.

Σχεδόν όλες οι αντιστασιακές οργανώσεις εκτός από τον εθνικό χαρακτήρα είχαν και έντονα πολιτικά στοιχεία, γεγονός μάλλον φυσιολογικό αν ληφθεί υπ’ όψιν η πρόσφατη, πριν τον πόλεμο, πολιτική ιστορία. Άλλωστε αυτή η έντονα πολιτική χροιά των αντιστασιακών οργανώσεων δεν ήταν μόνο Ελληνική ιδιαιτερότητα.

ΕΔΕΣ

Στις 9 Σεπτεμβρίου 1941 ο συνταγματάρχης Ναπολέων Ζέρβας (απότακτος από το 1926) προχωρά στη διατύπωση του καταστατικού του ΕΔΕΣ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος). Πρόκειται για μία κατά βάση πολιτική οργάνωση με στόχους :

- την εγκαθίδρυση στην Ελλάδα «δημοκρατικού πολιτεύματος, σοσιαλιστικής μορφής»

- την κατάλυση της Βασιλείας

- την εκκαθάριση του στρατεύματος και των σωμάτων ασφαλείας από μη δημοκρατικά στοιχεία

- την αποκατάσταση του Ελληνικού λαού στα κυριαρχικά του δικαιώματα

Παρότι ιθύνων νους του ΕΔΕΣ είναι ο Ζέρβας, σε μια προσπάθεια κοινωνικής νομιμοποίησης ως αρχηγός παρουσιαζόταν ο Νικόλαος Πλαστήρας, αυτοεξόριστος στη Γαλλία μετά το κίνημα του 1933.

Οι σαφείς πολιτικές θέσεις του καταστατικού, τα έντονα αντιβασιλικά στοιχεία και η επιλογή του Πλαστήρα ως σκιώδους αρχηγού θα αποξενώσουν τον ΕΔΕΣ από σημαντική μερίδα του πληθυσμού, αλλά και από εκείνους που έκριναν πώς προτεραιότητα είχε η αντίσταση κατά των Γερμανών και το πολιτειακό θα πρέπει να αντιμετωπιστεί αργότερα. Αρχική ψυχρότητα υπήρχε και με την κυβέρνηση της Μέσης Ανατολής και τους Βρετανούς, γεγονός που αναγκάσει αργότερα το Ζέρβα να προβεί σε δήλωση νομιμοφροσύνης, εν αγνοία των περισσότερων ηγετικών στελεχών της οργάνωσης.

Σε μια στάνη του όρου Βάλτος, κοντά στην Άρτα, ιδρύονται οι ΕΟΕΑ (Εθνικαί Ομάδαι Δράσης Ανταρτών), το στρατιωτικό σκέλος του ΕΔΕΣ. Παρά τη μεγάλη υστέρηση του ΕΔΕΣ απέναντι στο ΕΑΜ σε ότι αφορά τη μαζικότητα του κινήματος και άρα τη δυνατότητα επάνδρωσης, αλλά και την αρχική δυσπιστία των Βρετανών (οι οποίοι όμως ελλείψει ουσιαστικά εναλλακτικής λύσης ξεκίνησαν τον εφοδιασμό του Ζέρβα με λίρες και πολεμικό υλικό), ο Ζέρβας θα κατορθώσει σταδιακά να δημιουργήσει μια αξιόμαχη δύναμη.

Η περιοχή του Βάλτου θα παραμείνει σχεδόν μέχρι το τέλος της κατοχής η περιοχή του ΕΔΕΣ (της ονομασίας ΕΟΕΑ επικράτησε το όνομα της πολιτικής οργάνωσης ΕΔΕΣ) και το προπύργιο του Ζέρβα. Υπαρχηγός του Ζέρβα υπήρξε μια από τις πιο γνήσιες μορφές της αντίστασης, ο Κομνηνός Πυρομάγλου. Στα τέλη Οκτωβρίου 1942 έρχεται η πρώτη πραγματική μάχη. Δυνάμεις του ΕΔΕΣ υπό το Ζέρβα εμπλέκονται σε πολυήμερη σύγκρουση με ισχυρές Ιταλικές δυνάμεις στη Σκουληκαριά της Άρτας, κοντά στις όχθες του Αχελώου. Οι αντάρτικες δυνάμεις θα απαγκιστρωθούν όταν φτάσει στο Ζέρβα η είδηση ότι μια ομάδα Βρετανών σαμποτέρ έχει πέσει με αλεξίπτωτο και ζητείται συνάντηση μαζί του. Σε λίγο θα μάθει για το στόχο τους, τη σιδηροδρομική γέφυρα του Γοργοποτάμου.

ΕΑΜ-ΕΛΑΣ

Στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 υπογράφεται το καταστατικό του ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) από το ΚΚΕ, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος, το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος και την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας. Σύμφωνα με το καταστατικό του το ΕΑΜ έχει ως στόχους:

- την απελευθέρωση της χώρας

- το σχηματισμό προσωρινής κυβέρνησης μετά την απελευθέρωση

- την προκήρυξη εκλογών και δημοψηφίσματος για το πολιτειακό

Το ΕΑΜ παρά την κομμουνιστική βάση του, και τις πραγματικές προθέσεις και σχέδια του ΚΚΕ (όπως αυτά διαμορφώθηκαν στην πορεία) αποφεύγει επιμελώς να προβεί σε σαφείς δεσμεύσεις για τη μορφή του πολιτεύματος και κατά συνέπεια να συγκρουστεί εξ’ αρχής και ευθέως με τη Βασιλεία και τους εν Ελλάδι οπαδούς της. Επίσης εκμεταλλεύεται την πολυετή εμπειρία του ΚΚΕ στην ενεργό παρανομία και την υφιστάμενη οργανωτική του δομή με τοπικούς πυρήνες.

Τα παραπάνω δεδομένα από τη μια πλευρά και η μαζική αγωνιστική διάθεση από την άλλη συνδυάστηκαν για να κάνουν το ΕΑΜ την πιο σημαντική και, κυρίως, μαζική πολιτική οργάνωση της αντίστασης, τροφοδοτώντας έτσι και το στρατιωτικό του σκέλος που ακολούθησε, τον ΕΛΑΣ.

Στις 16 Φεβρουαρίου 1942 ιδρύεται επίσημα ο ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός). Το ΚΚΕ και κατ’ επέκταση το ΕΑΜ αντιμετώπισαν εξ’ αρχής με αρκετή διστακτικότητα την ανάπτυξη οργανωμένων σωμάτων ανταρτοπολέμου. Ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε τη δημιουργία μιας μάχιμης δύναμης μικρού σχετικά μεγέθους (περίπου 1.000 άνδρες) με περιοχή δράσης τις πόλεις και κυρίως την Αθήνα και κύριο αντικείμενο τη μαχητική προστασία λαϊκών μαζικών εκδηλώσεων. Ταυτόχρονα όμως γινόταν και η σχετική διερεύνηση των επιλογών για το σχηματισμό αντάρτικου, καθώς στελέχη του ΚΚΕ με στρατιωτική εμπειρία (όπως ο ταγματάρχης Μακρίδης) πίεζαν προς την κατεύθυνση αυτή. Ο καταλύτης ήταν ο Θανάσης Κλάρας, παλιό στέλεχος του ΚΚΕ, αν και απομακρυσμένο από την ηγεσία του λόγω της υπογραφής «δήλωσης μετανοίας» στα χρόνια του Μεταξά. Μετά από έντονες πιέσεις του Κλάρα του δίνεται τελικά η δυνατότητα να επιχειρήσει να σχηματίσει ένοπλες ομάδες, χωρίς όμως στην πραγματικότητα η ηγεσία του ΚΚΕ να πιστεύει στην προσπάθεια. Στα μέσα Μαίου σχηματίζεται η πρώτη μικρή ομάδα ανταρτών και ο Κλάρας παίρνει το όνομα με το οποίο θα μείνει στην ιστορία: Άρης Βελουχιώτης. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1942 ο ΕΛΑΣ θα δώσει την 1η πραγματική μάχη εναντίον των Ιταλών στα Ρυκά της Παρνασσίδας. Ο ΕΛΑΣ, ξεκινώντας από την οκταμελή ομάδα του Βελουχιώτη το Μάιο του 1942, θα φτάσει 3 χρόνια αργότερα να αριθμεί περίπου 100.000 άνδρες και γυναίκες.

ΕΚΚΑ

Τον Οκτώβριο του 1941 ιδρύεται από το Γ. Καρτάλη και το συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό (παλιός βενιζελικός, απότακτος μετά το κίνημα του 1935) η ΕΚΚΑ (Εθνική Και Κοινωνική Απελευθέρωση). Ο σκοπός της ήταν διπλός:

- εθνική απελευθέρωση από τη Γερμανική κατοχή

- κοινωνική και πολιτική μεταρρύθμιση μετά την απελευθέρωση

Ο συνταγματάρχης Ψαρρός θα οργανώσει αργότερα το στρατιωτικό σκέλος της ΕΚΚΑ το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και θα αναδειχθεί στην πιο δραματική μορφή των συγκρούσεων μεταξύ των αντιστασιακών ομάδων στα χρόνια της κατοχής.

Εκτός από το ΕΑΜ, τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ οι οποίες θα αποτελέσουν (κυρίως οι δύο πρώτες) τις κυριότερες αντιστασιακές πολιτικές οργανώσεις, μέχρι το τέλος του 1941 έχουν σχηματιστεί και πολλές μικρότερες ομάδες, οι οποίες θα εμφανίσουν ποικίλες μορφές δράσεις. Οι κυριότερες από αυτές είναι:

ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΙΙ

Το δίκτυο Προμηθέας ΙΙ σχηματίζεται κατά την αποχώρηση των Βρετανικών δυνάμεων από την Ελλάδα με την υποστήριξη της Βρετανικής Στρατιωτικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, με στόχο τη συγκέντρωση και μετάδοση πληροφοριών και την διενέργεια επιχειρήσεων δολιοφθοράς. Στη δημιουργία της οργάνωσης σημαντικό ρόλο παίζει ο συνταγματάρχης Ευριπίδης Μπακιρτζής, μια ιδιαιτέρως αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, που θα αναπτύξει πολύπλευρη δραστηριότητα καθόλη τη διάρκεια της κατοχής. Βενιζελικός, απότακτος του κινήματος του 1935, γνωστός και ως «κόκκινος συνταγματάρχης» εξαιτίας των φημολογούμενων σχέσεων του με το ΚΚΕ, θα συνεργαστεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο με όλες σχεδόν τις αντιστασιακές οργανώσεις.

ΤΡΙΑ ΑΛΦΑ

Ιδρύεται το καλοκαίρι του 1941 και ο τίτλος της σημαίνει «Αγώνας, Ανόρθωση, Αναγέννηση» και «Ανώτατο Αρχηγείον Αγώνος». Ιδρυτής της είναι ο απόστρατος αντιστράτηγος Νεόκοσμος Γρηγοριάδης και βασικά της στελέχη ο στρατηγός Μανέτας και ο συνταγματάρχης Στέφανος Σαράφης. Τα κυριότερα μέλη της ήταν σημαντικά στελέχη της βενιζελικής παράταξης. Κύριος στόχος της ήταν η αποτροπή της επανόδου στην Ελλάδα του Βασιλιά Γεωργίου, ενώ η αντίσταση κατά των Γερμανών ερχόταν σε 2η μοίρα.

ΠΕΑΝ

Η Πανελλήνια Ένωση Αγωνιζομένων Νέων ιδρύεται το φθινόπωρο του 1941.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΘΕΡΟΣ

Η οργάνωση Θέρος ή Επιτροπή των 6 Συνταγματαρχών ιδρύεται το καλοκαίρι του 1941 και μεταξύ των μελών της είναι οι συνταγματάρχες Π. Σπηλιωτόπουλος, Θ. Τσακαλώτος και Κ. Δόβας, με κύριο στόχο τη συλλογή και αποστολή πληροφοριών προς της Μέση Ανατολή και τη διευκόλυνση της διαφυγής αξιωματικών προς τη Μέση Ανατολή για τη στελέχωση των μονάδων του Ελληνικού στρατού. Πρόκειται για μια από τις λίγες οργανώσεις που δεν έχει αντιβασιλικό προσανατολισμό.

ΤΡΙΑ ΕΨΙΛΟΝ

Ιδρύεται στα τέλη Αυγούστου 1941 και ο τίτλος της σημαίνει «Ένωση Ελευθέρων Ελλήνων». Έχει επίσης βενιζελική βάση με στόχους παρεμφερείς με την Τρία Άλφα.

Η σημαντικότερη από τις οργανώσεις που θα ιδρυθούν τα επόμενα χρόνια είναι ο «Μίδας 614» του ταγματάρχη Τσιγάντε η οποία θα δημιουργηθεί στο τέλος του καλοκαιριού του 1942, όταν αυτή η πολυσυζητημένη μορφή της αντίστασης έρθει στην Αθήνα.

Οι περισσότερες από τις παραπάνω οργανώσεις ήταν βραχύβιες και γρήγορα είτε διαλύθηκαν εξαιτίας της σταδιακής αποχώρησης των στελεχών τους ( ο Σαράφης της Τρία Άλφα θα καταλήξει αρχηγός του ΕΛΑΣ μετά από ένα σύντομο πέρασμα από την ΕΚΚΑ, ο Μπαρδόπουλος της Προμηθέας ΙΙ ήταν και στέλεχος του ΕΔΕΣ, ο Τσακαλώτος της Θέρος θα φύγει στην Αίγυπτο όπου θα αναλάβει διοίκηση στο στρατό της Μέσης Ανατολής, ο Μπακιρτζής αφού συμμετάσχει στην ίδρυση του Προμηθέα ΙΙ, θα συνεργαστεί αρχικά με την Τρία Άλφα, μετά με την ΕΚΚΑ για να καταλήξει στο ΕΑΜ, όπως και ο Γρηγοριάδης). Σε πολλές περιπτώσεις λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία, ενώ πολύ σημαντικό ρόλο παίζουν οι σχέσεις του με την κυβέρνηση της Μέσης Ανατολής και το Βρετανικό παράγοντα.

Στη Μακεδονία επικράτησε μια πολύ ιδιαίτερη κατάσταση, εξαιτίας και του ειδικού χαρακτήρα της Βουλγαρικής κατοχής. Στα τέλη του καλοκαιριού του 1941 συστάθηκε στη Δυτική Μακεδονία, από αξιωματικούς του στρατού, η οργάνωση ΥΒΕ (μετέπειτα ΠΑΟ), με κύριο στόχο την εκδίωξη των Βουλγάρων. Ο ιδιαίτερα έντονος αντικομμουνιστικός χαρακτήρας της οδήγησε σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και σε συνεργασία με τους Γερμανούς κατά του ΕΛΑΣ. Το Φεβρουάριο του 1943 στην Ανατολική Μακεδονία δημιουργήθηκε η ΕΣΕΑ με αρχηγό τον Α. Φωστερίδη (Τσαούς Αντών) η οποία στόχευε στην απελευθέρωση από τους Βουλγάρους. Στις περιοχές αυτές η αντιπαλότητα μεταξύ του ΕΛΑΣ και των άλλων οργανώσεων ήταν ιδιαιτέρως έντονη και οι συγκρούσεις συνεχείς, σε τέτοιο βαθμό ώστε να υπάρχουν εκατέρωθεν αμφισβητήσεις για την πραγματική αντιστασιακή δράση.

Είναι χαρακτηριστικό ότι από το ψηφιδωτό των αντιστασιακών οργανώσεων απουσιάζουν, και ουσιαστικά θα απουσιάσουν σε όλη τη διάρκεια της κατοχής τα αστικά προ-δικτατορικά κόμματα. Μόλις το Δεκέμβριο του 1942 θα γίνουν κάποιες δειλές, αδέξιες και εν τέλει αναποτελεσματικές προσπάθειες οι οποίες θα καταρρεύσουν στις πρώτες δυσκολίες.

Οι αστοί πολιτικοί, τόσο της δεξιάς, όσο και της βενιζελικής παράταξης παρουσιάζονται δύσπιστοι απέναντι στην προοπτική ένοπλής αντίστασης. Εκτιμούν ότι πιο σημαντική είναι η συλλογή πληροφοριών και η μετάδοσή τους στην κυβέρνηση της Μέσης Ανατολής και τους Βρετανούς, η διοχέτευση αξιωματικών του ελληνικού στρατού προς την Αίγυπτο για να επανδρωθούν οι νεοσχηματιζόμενες μονάδες τακτικού στρατού και η υποστήριξη δολιοφθορών περιορισμένης έκτασης, οι οποίες θα αποφασισθούν και θα οργανωθούν από το εξωτερικό.

Στην πραγματικότητα υπάρχει και ο ενδόμυχος φόβος που τρέφουν σε κάθε μορφής μαζικό κίνημα το οποίο εκτιμούν ότι θα είναι αδύνατο να ελέγξουν, αρχικά σε συνθήκες εχθρικής κατοχής και στη συνέχεια μετά την απελευθέρωση. Μοναδική ίσως εξαίρεση ο Π. Κανελλόπουλος ο οποίος όμως θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει την Ελλάδα αρκετά νωρίς, στις 31 Μαρτίου 1942, υπό περιπετειώδεις συνθήκες και μπροστά στην απειλή σύλληψης και εκτέλεσης. Θα φτάσει στην Αίγυπτο, όπου θα αναλάβει την αντιπροεδρία της κυβέρνησης και θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στα δραματικά γεγονότα των επόμενων ετών.