Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα της αρχαιότητας είναι ο επονομαζόμενος «Αστρολάβος των Αντικυθήρων» που τελικά αποδεικνύεται ότι δεν ήταν αστρολάβος αλλά αστρονομικός υπολογιστής, δηλαδή κάτι σαν ένα πλανητάριο σε μικρογραφία.
Κάποιοι σφουγγαράδες τον βρήκαν το 1901 κοντά στα Αντικύθηρα σε ένα ναυάγιο ρωμαϊκής εποχής. Η διαδικασία ανέλκυσης των ευρημάτων του ναυαγίου κράτησε σχεδόν 6 μήνες με ανθρώπινες απώλειες έναν νεκρό και δύο μόνιμα ανάπηρους σφουγγαράδες που συνεργάστηκαν στην ανέλκυση. Αρκετά αργότερα απ' το ναυάγιο ανασύρθηκαν μερικά ακόμα ευρήματα απ' τον γνωστό ερευνητή των βυθών Ζακ Υβ Κουστώ.
Η χρήση του αντικειμένου παρέμεινε άγνωστη για χρόνια. Ο καθηγητής Στάης αντιλήφθηκε πρώτος την χρήση του και ο Ντήν Μέρριττ υπολόγισε την ηλικία του με βάση τον γραφικό χαρακτήρα στον πρώτο αιώνα π.Χ. Στο ερευνητικό κέντρο Δημόκριτος ο καθηγητής Derek de Solla Piere από το πανεπιστήμιο του Yale και ο καθηγητής πυρηνικής φυσικής Χαράλαμπος Καράκαλος ενώνοντας τις δυνάμεις τους, εξέτασαν τον «αστρολάβο» με ακτίνες Χ και Γ και βρήκαν έναν εκπληκτικά περίπλοκο μηχανισμό απροσδόκητο για το 80 π.Χ. που χρονολογήθηκε τελικά η κατασκευή του. Είναι η πιο περίπλοκη γνωστή μηχανική κατασκευή μέχρι το 1200 μ.Χ.!
Ο μηχανισμός που βρέθηκε στα Αντικύθηρα έχει πάρα πολλά μεταλλικά κυκλικά γρανάζια τοποθετημένα με τέτοιο τρόπο που να εξομοιώνεται η κίνηση κάποιων πλανητών. Ποιος και πώς το κατασκεύασε με τέτοιες αστρολογικές γνώσεις και κατασκευαστική ακρίβεια εκείνη την εποχή παραμένει μυστήριο. Η ανάλυση δείχνει ότι πρόκειται πολύ περισσότερο για αστρονομικό μηχανικό υπολογιστή και λιγότερο για έναν πιο περίπλοκο αστρολάβο.
Στον αστρολάβο υπήρχαν 27 διαφορετικά γρανάζια τα οποία κινούταν ταυτόχρονα σύμφωνα με τις επιλογές μιας χειρολαβής. Όλα βρίσκονταν σε ξύλινο κουτί με πιθανότερες διαστάσεις 33 x 17 x 10 εκατοστά. Στο εμπρός μέρος υπήρχαν δύο ομόκεντροι δίσκοι με ενδείξεις ημερομηνίας σε σχέση με την θέση του ήλιου, και ημερομηνία σε σχέση με την σελήνη. Στην πίσω όψη υπήρχαν δύο δίσκοι. Ο ένας μέτραγε μέρες του σεληνιακού μήνα αλλά και τον υπολογισμό των εκλείψεων σελήνης. Ίσως αυτά φαίνονται απλά, αλλά αντίστοιχοι υπολογισμοί απαιτούν χρήση αριθμών με έξι δεκαδικά ψηφία!
'Αλλη πρωτοποριακή τεχνική εφαρμογή ήταν η χρήση διαφορικού συστήματος κίνησης από μία είσοδο σε δύο εξόδους. Κατά την λειτουργία του διαφορικού η ταχύτητα περιστροφής της εισόδου ισούται με την διαφορά ταχυτήτων των εξόδων. Στον μηχανισμό των Αντικυθήρων το διαφορικό χρησιμοποιείται με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπει τον συσχετισμό των συνοδικών δεδομένων με τα αστρικά!
Τίποτε ανάλογο δεν ξανασυναντάμε σε οποιαδήποτε μηχανική κατασκευή μέχρι τον 19ο αιώνα!
Ο Μαθηματικός Διονύσης Κριάρης μελέτησε και ανακατασκεύασε αντίγραφο του υπολογιστή των Αντικυθήρων, όπως είχε κάνει παλιότερα και ο καθηγητής Derek de Solla Price.
Παρόμοιος μηχανισμός δεν έχει βρεθεί οπουδήποτε αλλού. Κοντά στο 500 μ.Χ. συναντάμε μια παρόμοια κατασκευή στο Βυζάντιο που μπορούσε να υπολογίζει με κάποιο μηχανισμό θέσεις ήλιου, σελήνης και πλανητών για ορισμένες γεωγραφικές θέσεις. Η κατασκευή του δείχνει απλούστερη και ευτυχώς σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση στο Μουσείο επιστημών του Λονδίνου όπου μελετήθηκε και ανακατασκευάστηκε από την Τζ.Φίλντ και τον Μ.Ράιτ.
Αρκετά αργότερα, κοντά στο 1200 μ.Χ., συναντάμε παρόμοια κατασκευή από 'Αραβες αστρονόμους που εξελίσσοντας την επιστήμη της αστρολογίας χρησιμοποίησαν αστρολάβους παρόμοιων λειτουργιών. Τα πρώτα ρολόγια επίσης είχαν μεγάλη πολυπλοκότητα γιατί προσπαθούσαν να μετρήσουν όχι την ώρα αλλά σεληνιακές φάσεις και κινήσεις άλλων άστρων.
