Ο βαρόνος Μινχάουζεν ήταν ο μεγαλύτερος ψεύτης όλων των εποχών.

Με περιπετειώδη ζωή -συμμετείχε σχεδόν σε όλους τους πολέμους των Ρώσων εναντίον των Τούρκων κατά τον 18ο αιώνα- μετά την απόσυρσή του στα κτήματά του το 1760, έγινε διάσημος ως αφηγητής απίθανων ιστοριών για τη ζωή του ως στρατιώτη, κυνηγού και αθλητή. Ιστορίες που αποτέλεσαν το υλικό για το πρώτο βιβλίο με τις περιπέτειες του του Ρούντολφ Έριχ Ράσπε το 1785.

Αν ο βαρόνος Μινχάουζεν ζούσε σήμερα, θα ήταν πολύ χαρούμενος που από τις 365 μέρες του χρόνου υπάρχει μία αποκλειστικά αφιερωμένη στο ψέμα. Η 1η Απριλίου έχει καθιερωθεί σε παγκόσμια κλίμακα ως η μέρα που λέγονται αβλαβή ψέματα, λόγω ενός εθίμου που χρονολογείται από τον 16ο αιώνα κι οι παλαιότεροι θυμούνται ακόμα την αναστάτωση που είχε προκαλέσει την πρωταπριλιά του 1947 η είδηση του θανάτου του βασιλιά Γεωργίου του Β΄. Μέχρι την επίσημη επιβεβαίωση της είδησης πολλοί έλεγαν πως το νέο ήταν ένα πρωταπριλιάτικο ψέμα. Ο Γεώργιος είχε επανέλθει στον ελληνικό θρόνο στις 27 Σεπτεμβρίου 1946 κι ο ξαφνικός θάνατός του έξι μήνες αργότερα αναστάτωσε την ελληνική κοινωνία.

Το έθιμο για ψέματα την πρωταπριλιά ξεκίνησε από τη Γαλλία το 1564. Μέχρι τότε η πρωτοχρονιά των Γάλλων ήταν η 1η Απριλίου. Το 1564 ο βασιλιάς Κάρολος ο 9ου αποφάσισε να ακολουθήσει και η Γαλλία τη συνήθεια που είχαν όλες οι χώρες της Ευρώπης να γιορτάζουν την πρώτη μέρα του χρόνου την 1η Ιανουαρίου. Η απόφαση αυτή συνάντησε έντονες αντιδράσεις από ορισμένους ένθερμους οπαδούς του παλιού εθίμου, οι οποίοι επέμεναν σε πείσμα όλων να γιορτάζουν σαν πρωτοχρονιά την πρωταπριλιά. Οι άλλοι, που δέχτηκαν την αλλαγή, πείραζαν τους …«παραδοσιακούς» με κάλπικα πρωτοχρονιάτικα δώρα και πιπεράτα ψέματα για να τους κοροϊδέψουν. Το πείραγμα αυτό μετατράπηκε με τον καιρό σε έθιμο.

Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, το έθιμο ξεκίνησε από τους Κέλτες. Λαός της βορειοδυτικής Ευρώπης, οι Κέλτες ήταν δεινοί ψαράδες. Η εποχή του ψαρέματος ξεκινούσε την 1η Απριλίου. Όσο καλοί ψαράδες όμως και να ήταν, την εποχή αυτή του χρόνου τα ψάρια πιάνονται δύσκολα. Έτσι και αυτοί, όπως προστάζει ο «κώδικας δεοντολογίας» των ψαράδων όλων των εποχών, έλεγαν ψέματα σχετικά με τα πόσα ψάρια είχαν πιάσει. Η συνήθεια αυτή έγινε με το πέρασμα του χρόνου έθιμο.

Σύμφωνα με άλλους μελετητές, οι πρωταπριλιάτικες φάρσες οφείλουν την ύπαρξή τους στη γιορτή της «Kοροϊδίας και του Ξεγελάσματος» της ρωμαϊκής Θεάς «Venus Aprilis», δηλαδή της Aπριλίου Aφροδίτης, που έδινε το έναυσμα για απελευθέρωση του πνεύματος ταυτόχρονα με την οργιώδη απελευθέρωση της φύσης. Κάποιοι ακόμα υποστηρίζουν ότι τα πρωταπριλιάτικα ψέματα έχουν σχέση με την Μάγια την Ινδή θεά του έρωτα.

Το ψέμα της Πρωταπριλιάς στην Ελλάδα

Το έθιμο αυτό ήρθε και στην Ελλάδα, όπου απέκτησε γρήγορα μια ελληνική χροιά. Η βασική ιδέα παρέμεινε η ίδια. Λέμε αθώα ψέματα με σκοπό να ξεγελάσουμε το θύμα μας. Σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, θεωρούν ότι όποιος καταφέρει να ξεγελάσει τον άλλο, θα έχει την τύχη με το μέρος του όλη την υπόλοιπη χρονιά, ενώ το θύμα θα έχει γρουσουζιά όλο τον υπόλοιπο χρόνο. Στη Θράκη το βρόχινο νερό της πρωταπριλιάς θεωρείται θεραπευτικό και γι’ αυτό το μαζεύουν και πίνει απ’ αυτό ο άρρωστος.

Στην Κομοτηνή, την παλιά Γκιουμουλτζίνα, λέγανε πως την πρωταπριλιά το είχαν σε καλό να γελούν, «για να γίνουν τα κουκούλια τους», όταν είχαν σηροτροφία (εκτροφή μεταξοσκωλήκων). Στην Τζαντώ της Ανατολικής Θράκης, είχανε σε καλό να γελάσουν τον άλλον, για να κάνουν τα δέντρα καρπό. Στην Άνδρο λένε ψέματα την 1η του Μάρτη, όπως και στην Κοζάνη συνηθιζόταν.

 Σύμφωνα με το λαογράφο Δημήτριο Λουκάτο το έθιμο αυτό αποτελεί ένα σκόπιμο «ξεγέλασμα των βλαπτικών δυνάμεων που θα εμπόδιζαν την όποια παραγωγή», όπως είναι η αρχή του μήνα, τόσο το Μάρτη, όσο και τον Απρίλη, υποχρεώνοντας πολλούς να λαμβάνουν διάφορα «αντίμετρα». Επίσης και ο μεγάλος Έλληνας λαογράφος Γεώργιος Μέγας συμφωνεί πως η πρωταπριλιάτικη «ψευδολογία» παραπλανά ελλοχεύουσες δυνάμεις του κακού, έτσι ώστε να θεωρείται από τον λαό ως σημαντικός όρος μαγνητικής ενέργειας (έλξης ή αποτροπής) για μια επικείμενη επιτυχία.

Διάσημα Ψέματα

Στο παιχνίδι του πρωταπριλιέτικου ψέματος μπήκαν από νωρίς και τα Μ.Μ.Ε., έντυπα και ηλεκτρονικά, που κάθε 1η Απριλίου «ξεγελούν» τους αναγνώστες, θεατές και ακροατές τους με μία ψεύτικη είδηση, που παρά το αθώο της πρόθεσής της, μπορεί να προκαλέσει σοβαρές αναστατώσεις, αν δε διαψευστεί εγκαίρως.

Το πρώτο πρωταπριλιάτικο ψέμα εφημερίδας, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα  «Evening Star» στις 31 Μαρτίου 1846. Η εφημερίδα ανήγγειλε στους αναγνώστες της ότι την επόμενη θα γινόταν μεγάλη έκθεση γαϊδάρων στην αίθουσα του Γεωργικού Ινστιτούτου Ίσλιγκτον στο Βόρειο Λονδίνο. Πολύ κόσμος, κτηνίατροι, φιλόζωοι και απλοί περίεργοι συγκεντρώθηκαν εκεί όπου πολύ αργά κατάλαβαν ότι είχαν πέσει θέματα πρωταπριλιάτικης φάρσας.

Το 1878 η εφημερίδας «Graphic» της Nέας Yόρκης ανακοινώνει πανηγυρικά ότι ο Τόμας Έντισον, ο περισσότερο παραγωγικός εφευρέτης της σύγχρονης εποχής, πατέρας του μικροφώνου, του φωνόγραφου και του ηλεκτρικού λαμπτήρα, «έκανε και πάλι το θαύμα του»! «Μια μηχανή που μετατρέπει το χώμα σε δημητριακά και το νερό σε κρασί με μία μόνο κίνηση. Το πρόβλημα της παγκόσμιας πείνας λύθηκε», γράφει η είδηση, την οποία αναπαράγουν έντυπα σε ολόκληρη την Αμερική, «ευλογώντας» τον Eντισον για την πολύτιμη προσφορά του στην ανθρωπότητα. H απογοήτευση, αλλά και η ντροπή των συντηρητικών εφημερίδων που είχαν αφιερώσει εκτενείς εγκωμιαστικές στήλες στη νέα «εφεύρεση» είναι μεγάλη, όταν διαπιστώνουν πως επρόκειτο απλά για ένα πρωταπριλιάτικο ψέμα της «Graphic».

Το 1976 ο Βρετανός αστρονόμος Patrick Moore ανακοίνωσε στο ραδιόφωνο του B.B.C. ότι στις 09:47 εκείνης της ημέρας θα συνέβαινε ένα γεγονός το οποίο κάθε άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ζήσει μόνο μια φορά στη ζωή του. O πλανήτης Πλούτωνας θα διερχόταν δίπλα από τον Kρόνο, προκαλώντας μια στιγμιαία ευθυγράμμιση της βαρύτητας. O Moore είπε στους ακροατές πως αν χοροπηδούσαν στον αέρα στις 22:47 ακριβώς θα αιωρούνταν για μερικά δευτερόλεπτα. Το B.B.C. δέχτηκε εκείνο το βράδυ εκατοντάδες τηλεφωνήματα από ακροατές οι οποίοι παραδέχονταν ενθουσιασμένοι ότι βίωσαν στ’ αλήθεια τη μοναδική εμπειρία!

Το έθιμο της Πρωταπριλιάς στα Μ.Μ.Ε. είναι πλέον συνήθεια και στη χώρα μας. Η τήρηση του εθίμου είναι γεγονός ταυτόσημο με την έναρξη του ελληνικού Τύπου, καθώς συναντάμε πολλά τέτοια «ψέματα» στα έντυπα όλων των εποχών, γνωρίζοντας ιδιαίτερη άνθηση μετά το 1974, όταν πλέον επικράτησε άπλετη ελευθερία στον Τύπο.

Το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ‘80 η ΑΥΡΙΑΝΗ έγραφε για τον αφορισμό του Αντώνη Τρίτση από την Ιερά Σύνοδο, η ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ βούλιαζε το «Σισμίκ» στην Τένεδο, η ΠΡΩΤΗ το έφερνε στο Τουρκολίμανο, ενώ για τη ΜΕΣΗΜΒΡΙΝΗ η κυβέρνηση έβγαζε -επιτέλους- τη χώρα μας από το ΝΑΤΟ. Το 1987 στην κρατική τηλεόραση και στην εκπομπή ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΑ, που παρουσίαζε η Έλενα Ακρίτα, παρουσιάστηκε ένας τύπος ο οποίος έλεγε ότι είχε ανακαλύψει ένα φάρμακο το οποίο θεράπευε τα πάντα -και φυσικά και τον καρκίνο. Όπως είναι κατανοητό, προκλήθηκε σάλος που οδήγησε τους υπεύθυνους της εκπομπής να ζητήσουν συγγνώμη για τον πανικό που προκάλεσαν. Την ίδια ημέρα η Γενική Γραμματεία Τύπου είχε αναγκαστεί να εκδώσει ανακοίνωση για να διαψεύσει ένα χαρτί που είχε φτάσει σε όλες τις εφημερίδες, το οποίο έλεγε ότι ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου σε συνάντησή του με τον πρόεδρο της Δημοκρατίας Χρίστο Σαρτζετάκη είχε ζητήσει από τον τελευταίο τη διενέργεια εκλογών.

Όποια εκδοχή κι αν πάρουμε ως επικρατέστερη για τη δημιουργία του εθίμου εκείνο που έχει σημασία είναι ότι από το 16ο αιώνα μέχρι σήμερα το πρωταπριλιά¬τικο ψέμα έχει καθιερωθεί σαν ένα δημοφιλέστατο παγκόσμιο έθιμο, που τηρούμε ευλαβικά όλοι κάθε χρόνο. Ίσως από την ανάγκη του ανθρώπου να σπάσει λίγο η ρουτίνα της ζωής του και να ξεφύγει από την καθημερινότητα, ίσως γιατί το γέλιο στον κόσμο σήμερα, μέσα στα τόσα προ-βλήματα, έχει γίνει αρκετά σπάνιο και με το έθιμο του πρω¬ταπριλιάτικου ψέματος, βρίσκει την ευκαιρία να εκτονωθεί. Το πρωταπριλιάτικο ψέμα παραμένει, γιατί ο κόσμος το βρίσκει διασκευαστικό και ευχάριστο και γιατί αισθάνεται την ανάγκη να γελάσει και να περιπαίξει ο ένας τον άλλον με αβλαβή, αθώα ψέματα.