Μύθος. Αναπόσπαστο κομμάτι της παράδοσης όλων των πολιτισμών. Σκιαγραφεί πάντα τον τρόπο σκέψης ενός λαού, ταυτόχρονα με τα ήθη, τα έθιμα, την λατρεία του, τις συνήθειες, τους φόβους του, τις ελπίδες του.

Αφορμή αυτών των σκέψεων είναι ένα δώρο, που κάποτε μου χάρισε αγαπημένο πρόσωπο. Ένα βιβλίο, όμορφα δεμένο, που κάνει λόγο για τους μύθους της αρχαίας Αιγύπτου. Μια αφιέρωση χειρόγραφη στη πρώτη σελίδα του έγραφε: «επειδή η ιστορία και η αρχαιολογία στην εμβρυακή της φάση ήταν ένα γλυκό, όμορφο παραμύθι...»

Έτσι λοιπόν, με βάση αυτή την όμορφη αφιέρωση, άρχισα να σκέφτομαι γι' αυτό το τόσο σπουδαίο ανθρώπινο δημιούργημα. Γεννήθηκε μαζί με την ανθρώπινη σκέψη, την λατρεία, την τέχνη και τον πολιτισμό. Εκφράζει πάντα την ανάγκη των ανθρώπων να εκδηλώσουν τα συναισθήματά τους, να μοιραστούν μια στιγμή χαλάρωσης, να επικοινωνήσουν. Πιθανότατα οι πρόγονοί μας μαζεύονταν γύρω από τη φωτιά και διηγούνταν μύθους, παρακινημένοι από την ίδια ανάγκη που ωθεί σήμερα τη γιαγιά να κοιμίζει τα εγγόνια με τον ίδιο ακριβώς τρόπο...Και κάτι τέτοιο είναι πράγματι συναρπαστικό, διότι μας δίνει την ευκαιρία να σκεφτούμε ότι οι ανθρώπινες ανάγκες, η ανθρώπινη σκέψη, δεν αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου, αλλά μεταφέρονται, θα λέγαμε, γονιδιακά από πατέρα σε γιο, από μητέρα σε κόρη.

Φυσικά όλοι θα συμφωνήσετε μαζί μου σε κάτι. Οι μύθοι και οι θρύλοι δεν έχουν ιστορική και αρχαιολογική βάση και λογική. Τα περιστατικά για τα οποία κάνουν λόγο δεν αποδεικνύονται πάντα με πρακτική ή πειραματική μορφή. Οι μελετητές και οι επιστήμονες απλά κάνουν εικασίες με βάση τους μύθους και τους θρύλους.

Τον Ηρόδοτο τον αποκαλούμε σήμερα «πατέρα της Ιστορίας», αλλά γνωρίζουμε ότι το έργο του περιέχει πολλές αληθείς ιστορικά πληροφορίες αναμεμειγμένες με μυθικά στοιχεία. Συνεπώς, κατά τη γνώμη μου, ο μύθος αυτός κάθε αυτός δεν είναι έγκυρο ιστορικό ή αρχαιολογικό στοιχείο, διότι δεν παρέχει χειροπιαστές αποδείξεις. Αντίθετα όμως, είναι απαράδεκτο να τον αγνοούμε. Θα πρέπει πάντα να τον χρησιμοποιούμε ως αφετηρία και ως κίνητρο στις μελέτες και διεργασίες της επιστήμης μας. Ας μην ξεχνάμε, για παράδειγμα, ότι η Τροία ήρθε στην επιφάνεια της γης από την αρχαιολογική σκαπάνη, έχοντας ως εναρκτήριο κίνητρο της έρευνας μια σειρά από μύθους.

Η διάκριση του μύθου γίνεται με βάση τα διάφορα φιλολογικά κριτήρια. Έτσι, διακρίνεται ο μύθος από τον θρύλο, την λαϊκή παράδοση, την ιστορία. Ο μύθος είναι προϊόν της ανθρώπινης φαντασίας και είναι καθαρά λειτουργικός. Γεννιέται πάντα για μία συγκεκριμένη κατάσταση και με σκοπό να επενεργήσει κατά έναν ορισμένο τρόπο. Γι αυτό και η σωστή ερώτηση δεν είναι αν «ο μύθος είναι αληθινός» αλλά «για ποιον σκοπό αυτός δημιουργήθηκε».

Στις ημέρες μας καταφθάνει στους μελετητές σχετική αφθονία μύθων, από το παρελθόν μας. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν παρατηρείται μόνο στο ελληνικό παρελθόν, αλλά και σε όλους τους πολιτισμούς. Έτσι η «μυθολογία» έχει αναχθεί σε επιστήμη.

Αν εξετάσουμε τους μύθους του παρελθόντος από την «λειτουργική» τους πλευρά, μπορούμε να τους διακρίνουμε στις εξής κατηγορίες:

Ο τελετουργικός μύθος.

Τα κείμενα από τα οποία αντλούν οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι την γνώση τους συνηθέστατα προέρχονται από ναούς. Κατά τον ίδιο τρόπο, πολλοί μύθοι και θρύλοι έχουν καταγραφεί και φυλάσσονται ως πολύτιμα αρχεία αρχαίων ναών και φυσικά μεταγενέστερων μοναστηριών. Οι δραστηριότητες αυτές πάντα διαιωνίζονταν από πολυάριθμους ιερείς των εκάστοτε λατρειών και πολιτισμών. Έτσι, οι τελετουργικοί μύθοι, τους οποίους επί της παρούσης σχολιάζω, έχουν όλοι τους κάτι κοινό:συσχετίζονται πάντα με μία λατρευτική τελετουργική ενέργεια και συχνότατα συνοδεύονται από ομιλίες, ψαλμωδίες και επωδούς. Μία δόση «μαγείας» και «προφητείας» συμπεριλαμβάνεται πάντα σε αυτούς τους μύθους. Η μαγεία εκφράζεται με την επανάληψη της επωδού ή του ψαλμού, σε συνδυασμό άλλοτε με σωματικές δοκιμασίες (χορό, δράμα, κίνηση, σωματικές κακουχίες κ.α. ).Σαν παράδειγμα σας παραθέτω τα χορευτικά των στροβιλιζόμενων δερβίσηδων ή τις προσευχές για την κατασκευή των κομποσκοινιών από τους μοναχούς, κάθε κόμπος και μια προσευχή για λύτρωση από μία ανθρώπινη αμαρτία.

Οι αρχαίοι έλληνες, ακόμα ένα ποιο οικείο για όλους μας παράδειγμα, ταύτιζαν το τελετουργικό με το «δρώμενον», δηλαδή το μέρος της δράσης, και το τελευταίο το ξεχώριζαν από το «ομιλούμενον», δηλαδή από τον μύθο. Μύθο και δράση τα συναντάμε μαζί στο δράμα. Ο μύθος αφηγείται μία ιστορία, διαμορφώνει μία πλοκή. Οι μαγικές λέξεις συχνότατα συντελούν στην πορεία αυτής της πλοκής και στη λύση, την κάθαρση.

Συνεπώς, στις προγονικές μας κοινωνίες, η ιστορική αλήθεια ενός μύθου ήταν κάποτε άσχετη με την ιστορική πορεία των πολιτισμών, με την έννοια ότι επί μακρών κάποιοι πολιτισμοί δεν ένιωθαν την ανάγκη να αναπτύξουν «ιστορικότητα», δεν αισθάνονταν την ανάγκη για ιστορία. Αντίθετα, αυτοί οι παλαιοί πολιτισμοί αισθάνονταν πάντα την ανάγκη για «μυθολογία», την ανάγκη για την δημιουργία του μύθου, που πηγάζει από το φανταστικό ή από το καθημερινό βίωμα. Τέλος, θα πρέπει να ειπωθεί ότι οι τελετουργικοί μύθοι ήταν οι αρχαιότεροι μύθοι που δημιούργησε η ανθρώπινη φαντασία και ανάγκη, εφόσον γεννήθηκαν πολύ πρώιμα, μαζί με την λατρεία και την ανάγκη απόδοση τιμών σε θεό ή θεούς.

Ο μύθος της καταγωγής.

Ως προς την λειτουργία του, είναι ένας καθαρά «αιτιολογικός» μύθος, ο οποίος παρέχει φανταστικές ερμηνείες για τη προέλευση κάποιου εθίμου, ονόματος, ή και κάποιου αντικειμένου. Ένα παράδειγμα μας έρχεται από τους Σουμέριους. Ο μύθος για τον θεό Ενλίλ και την αξίνα έχει σκοπό να ερμηνεύσει πως δημιουργήθηκε το εργαλείο με την επέμβαση του θεού.

Ο μύθος του γοήτρου.

Ένα άλλο είδος μύθου, διαφορετικό από τα προηγούμενα, είναι αυτό που συσχετίζεται με την γέννηση και τους άθλους ενός λαϊκού ήρωα. Αναφέρεται σε άνθρωπο, είτε σε θεό, όπως το είδος του τελετουργικού μύθου. Σκοπός του είναι να παραθέσει κάτω από ένα πέπλο μυστηρίου και θαυμασμού τα κατορθώματα και τη ζωή ενός ήρωα ή και περισσοτέρων, ή ενός ολόκληρου λαού. Γνωστό μας παράδειγμα από την ελληνική μυθολογία είναι η Οδύσσεια και η Ιλιάδα του Ομήρου, η οι μύθοι του Ηρακλή. Αν προχωρήσουμε λίγο στην πορεία του χρόνου, ακόμα και η χριστιανική λατρεία είναι πλούσια σε τέτοιους μύθους. Αναλογιστείτε τους μύθους για τον Σαμψών και τον Μωυσή. Οι μύθοι αυτής της κατηγορίας, τέλος, συχνότατα αναφέρονται και στον τόπο διαμονής των θεών, ή και στη γέννηση μιας πόλης (π.χ. ο μύθος για την γέννηση της Τροίας). Σκοπός τους όμως είναι πάντοτε ο εκθειασμός του τιμώμενου προσώπου ή προσώπων.

Ο μύθος της διδαχής.

Είναι ο μύθος που διδάσκει, που δίνει μαθήματα ζωής. Ο Ησίοδος και ο Αίσωπος καλλιέργησαν αυτό το μυθολογικό είδος, που ψυχαγωγεί και συνάμα προβάλει τις ηθικές αρχές, τις αρετές και τα «πρέπει» μιας κοινωνίας.

O εσχατολογικός μύθος.

Σε αυτόν γίνεται πάντα λόγος για το καταστροφικό τέλος του παρόντος κόσμου. Οι προφητείες αρέσκονται πάντα να παρουσιάζουν ότι η «σωτηρία» πρέπει να φτάσει στην τελείωσή της μέσω της αποφασιστικής θεϊκής παρεμβάσεως. Ο γνωστός μας μύθος για τον κατακλυσμό αποτελεί συχνότατο πολιτισμικό στοιχείο πολλών λατρειών και πολιτισμών. Η εσχατολογική χρήση του μύθου κορυφώνεται, για παράδειγμα, σε ένα επίσης γνωστό μας παράδειγμα, την Αποκάλυψη του Ιωάννου.

Tο είδος αυτό βασίζεται σε μανιχαϊστικές ιδέες, και κυρίως στην αιώνια πάλη του καλού και του κακού. Βασίζεται επίσης στην διαρκή φοβία και αγωνία του ανθρώπου, ότι ο κόσμος που κάποτε του χάρισαν οι θεοί του, μία μέρα θα καταστραφεί από το χέρι των ίδιων των δημιουργών των πάντων. Κι εδώ ο μύθος γίνεται σύμβολο ο ίδιος. Γίνεται δηλαδή προφητεία που χρησιμοποιεί μυστικιστικά σύμβολα, σύμβολα που απαιτούν τις κατά καιρούς ερμηνείες των εκάστοτε ειδικών.

Ο μύθος του φανταστικού.

Είναι ο μύθος της παραίσθησης, όπως θα μπορούσαμε να τον αποκαλέσουμε διαφορετικά. Αποκυήματα της φαντασίας του δημιουργού των μύθων αυτών είναι πάντα τέρατα μη υπαρκτά, γεγονότα μη λογικά, πόλεις φανταστικές, ταξίδια αστρικά...ο τι μπορεί να προκαλέσει έκπληξη... Ο αρχαίος έλληνας και συγγραφέας Λουκιανός, για παράδειγμα, περιγράφει στην «Αληθινή Ιστορία» του έναν αστρικό πόλεμο μεταξύ των κατοίκων της Σελήνης, του Ηλίου και της Γης.

Συμπερασματικά, ο μύθος γίνεται ιστορία. Διατυπώνεται στην προφορική και στην γραπτή λαϊκή παράδοση και είναι αναπόσπαστο κομμάτι ενός λαού. Ο μύθος γεννιέται, αναπτύσσεται, εξελίσσεται, διαδίδεται και, κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες, δεν πεθαίνει. Ίσως αλλοιώνεται, μα δεν χάνεται. Οι μελετητές πάντα αναζητούν την αφετηρία και την πορεία της διάδοσης, ενώ οι μύθοι ταξιδεύουν επάνω σε εμπορικά πλοία και καραβάνια, διασχίζοντας θάλασσες, ερήμους, ολόκληρες ηπείρους. Τέλος, οι μύθοι διαμορφώνουν μια λατρεία, έναν πολιτισμό, μία ιδεολογία, μία γλώσσα και γραφή. Έτσι λοιπόν, οι μύθοι πράγματι γίνονται ιστορία, δεν είναι απλές και τυχαίες αφηγήσεις.

Τέλος, ακόμα και στις ημέρες μας δημιουργούνται, κατασκευάζονται μύθοι. Επάνω στα θεμέλια της πανάρχαιης μυθολογίας ιδρύθηκε και εξελίσσεται ως και σήμερα η λογοτεχνία. Ας μην παραλείψουμε όμως την ανάγκη της παρουσίας των μυθολογικών στοιχείων στις επιστήμες. Φιλοσοφία, ιατρική, μαθηματικά και τόσες άλλες επιστήμες ξεκίνησαν μόνο από μια μυθολογική ιδέα...