Η ιστορία της γραφής χάνεται στα βάθη των αιώνων. Από την ζωγραφική στα ιερογλυφικά και μετά στα γράμματα δείχνει μια λογική εξέλιξη, αλλά τα ευρήματα και η χρονολόγησή τους πολλές φορές δείχνουν ασυνέχεια εξέλιξης και εποχών.

Πολλοί τάχθηκαν ενάντια στην γραφή γιατί υποστήριζαν ότι εμπόδιζε την μνήμη, αλλά τελικά διασώθηκε μέχρι τις μέρες μας μάλλον από ανθρώπους με αδύνατη μνήμη.

Προμηθέας

Μία ηρωική μορφή που θυσιάστηκε για να προσφέρει τεχνολογία στους ανθρώπους είναι ο Προμηθέας. Όταν μετά την δημιουργία των ανθρώπων τους είδε γυμνούς, ξυπόλητους, άοπλους και άστεγους προσπαθώντας να διορθώσει αυτό που θεωρούσε σφάλμα προσφέρει «έντεχνο σοφία» τεχνογνωσία και ενέργεια, ή αν προτιμάτε όπως χαρακτηριστικότερα αναφέρει ο μύθος το «άνθος της πάντεχνης φωτιάς» κλεμμένη απ' τον Θεό Ήφαιστο. Οι Θεοί είχαν όμως διαφορετική άποψη για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Έτσι αφού πρώτα έδωσαν στους ανθρώπους κι ένα σωρό δυσκολίες, με την Πανδώρα, για να αντισταθμίσουν την ωφέλεια της φωτιάς, τιμώρησαν και τον φιλάνθρωπο Τιτάνα Προμηθέα αλυσοδένοντάς τον αιώνια στον Καύκασο και στέλνοντας καθημερινά έναν αετό να του τρώει το συκώτι που ξαναγεννιόταν την νύχτα. Τελικά ο Ηρακλής τον απάλλαξε απ' το μαρτύριο ελευθερώνοντάς τον και σκοτώνοντας τον αετό. (πώς όμως γνώριζαν οι αρχαίοι ότι το συκώτι είναι όργανο με δυνατότητες αναγέννησης;)

Απ' ότι φαίνεται όσοι προσπαθούν αποτελεσματικά για το καλό της ανθρωπότητας σπάνια έχουν καλά ξεμπερδέματα...

Ο Αισχύλος αναφέρει ότι ο Προμηθέας βλέποντας τους ανθρώπους σε πρωτόγονη κατάσταση δεν τους έδωσε απ' ευθείας την φωτιά για να μην καούνε, αλλά την έδωσε σε μορφή γραμμάτων. Οι άνθρωποι παίζοντας μ' αυτά δημιούργησαν γραπτό λόγο που τους εξέλιξε αντίστοιχα. Σύντομα η παιδεία (πιο δυνατή τελικά απ' την φωτιά) έγινε το δώρο στον άνθρωπο το οποίο όμως και πάλι δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν οι εκάστοτε εξουσιαστές για να παιδέψουν τον άνθρωπο φέρνοντάς τον στα μέτρα τους...

Γραφή Δισπηλιού

Έξω από την Καστοριά ανακαλύφθηκαν σχετικά πρόσφατα απομεινάρια ενός αρχαίου οικισμού. Ήταν κι αυτός δίπλα στην λίμνη όπως και η σημερινή πόλη που ποιος ξέρει τι άλλο κρύβει στα πανάρχαια θεμέλιά της. Στο οικισμό Δισπηλιό λοιπόν της Καστοριάς ανακαλύφθηκε το 1932, μεταξύ άλλων, και μια μορφή γραφής που περιέχει τα γράμματα του Ιωνικού αλφαβήτου. Χρονολογούνται απ' το 6000 π.Χ. Αυτό ανατρέπει αρκετές θεωρίες για την έλευση των Ελλήνων στον Ελλαδικό χώρο αλλά και την προέλευση της γραφής.

Ομηρική αναφορά

Ο Όμηρος στην ραψωδία Ζ' αναφέρει ότι ο Σίσυφος χάραξε στις οπλές των βοδιών του την φράση «ο Αυτόλυκος με κλέβει», πράγμα που δείχνει ότι η γραφή και η ανάγνωση ήταν ήδη διαδεδομένη και σε απλούς βοσκούς!

Σε ποια όμως εποχή αναφέρεται η Ιλιάδα; Οι μελετητές δεν έχουν καταλήξει σε κοινή χρονολογία. Κάποιοι μιλάνε για 1300 π.Χ. ενώ άλλοι βρίσκουν ενδείξεις για πολύ παλιότερη χρονολόγηση.

Το σίγουρο είναι πάντως ότι χωρίς την διαδεδομένη γνώση της γραφής, πολύ δύσκολα θα είχε μπορέσει να διασωθεί αυτούσιο ένα τόσο μεγάλο έργο. Όσο και να βοηθάει στην απομνημόνευση η γραφή σε στίχους, το έργο παραμένει τεράστιο!

Πανάρχαια πινακίδα του Γκλοζέλ

Στο Γκλοζέλ, κοντά στο Βισύ (Vichy) της Γαλλίας, βρέθηκαν το 1924 μεταξύ άλλων αρχαίων ευρημάτων, πινακίδες της Μαγδαληναίας εποχής με καθαρά χαραγμένα γράμματα, πολλά από τα οποία αντιστοιχούσαν σε Ελληνικά και Φοινικικά. Η πινακίδες θεωρούνται τόσο παλιές 12.000 - 15.000 ετών που οι μελετητές διχάζονται για την αυθεντικότητά τους! Η κεραμική και η γλυπτική γνώση ήταν επίσης ήδη σε ψηλό επίπεδο την ίδια εποχή στο Γκλοζέλ, όπως φαίνεται απ' τα υπόλοιπα ευρήματα.

Ο ίδιος τύπος γραφής συναντάται και σε άλλα αρχαία ευρήματα στην ευρύτερη περιοχή αλλά δείχνει να έχει συγγένειες και με άλλες αρχαίες γλώσσες. Η αποκρυπτογράφηση των πινακίδων συνεχίζεται.

Γαλάτες

Λέγεται ότι οι Γαλάτες (απόγονοι του Ηρακλή και της Γαλάτειας κατά την μυθολογία) χρησιμοποιούσαν τους Ελληνικούς χαρακτήρες στην γραφή των Γαλατικών, τα οποία φυσικά είχαν και πλήθος ελληνικών λέξεων. Όταν αργότερα ήρθαν σε επαφή με Ρωμαϊκές λεγεώνες συνεννοούνταν μαζί τους στα Ελληνικά που τα είχαν μάθει, όπως οι ίδιοι έλεγαν, από Έλληνες αποίκους και εμπόρους.

Σήμερα οι Έλληνες είναι οι μόνοι (απ' όσο ξέρω) που επιμένουν να αποκαλούν την ευρύτερη περιοχή των Γαλατών Γαλλία και όχι France όπως όλοι οι άλλοι. Η Επικράτηση των Φράγκων δεν έσβησε, ακόμα, την ανάμνηση των Γαλατών.

Ο δίσκος της Φαιστού

Σαν χρήστες computer σίγουρα θα σας ενδιέφερε να δείτε τον πρώτο σκληρό δίσκο!

Βρέθηκε στην Φαιστό της Κρήτης (περίπου 60 χιλιόμετρα νότια του Ηρακλείου) στις αρχές του 20ού αιώνα. Είναι φτιαγμένος από κεραμικό υλικό, έχει 16 εκ. διάμετρο και είναι διπλής όψης. Το κείμενο πάνω του είναι τυπωμένο από κινητά στοιχεία (γνώση αρχών τυπογραφίας) σε σπειροειδή μορφή από το κέντρο προς την περιφέρεια. Οι δύο όψεις έχουν ελαφρά διαφορετικό βάθος κειμένου σαν να χρησιμοποιήθηκε διαφορετική πίεση σε μία πλευρά ή να ήταν πιο στεγνός και σκληρός ο πηλός. Εικάζεται ότι φτιάχτηκε από δύο δίσκους πηλού που ενώθηκαν πριν στεγνώσουν σχηματίζοντας τελικά ένα ενιαίο δίσκο διπλής όψης. 45 διαφορετικά σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν σε ένα σύνολο 242 συμβόλων που χωρίζονται από κάθετες γραμμές. Η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε είναι η γραμμική A (η πρώτη γνωστή Ελληνική γραπτή γλώσσα). Πιστεύεται ότι είναι από το 1600 π.Χ.

Κάποιοι μελετητές του δίσκου παρατηρώντας τα σύμβολα κατέληξαν σε συμπεράσματα ότι περιγράφονται οι άθλοι του Ηρακλή αλλά παράλληλα συμβολίζεται και εξέλιξη της φύσεως του ανθρώπου. Μελετώντας τον δίσκο και συγκρίνοντας με μυθολογικά και άλλα γνωστά στοιχεία της ίδιας εποχής προκύπτουν και αναφορές στο άστρο του Κυνός γνωστό και ως Σείριο.

Ο μελετητής του Μινωικού πολιτισμού Λεόν Πομεράνς πιστεύει ότι ο δίσκος δεν είναι γραμμένος σε καμιά γλώσσα αλλά είναι ένα σύστημα αλληγορικών συμβόλων, προερχόμενα ίσως και από τα ζωδιακά, και έτσι χρειαζόμαστε ερμηνεία και όχι μετάφραση. Με αυτή την άποψη τείνουν να συμφωνήσουν και αρκετοί άλλοι.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο σχετικά με το θέμα είναι «Η Αποκρυπτογράφηση του δίσκου της Φαιστού» του Θεόδωρου Αξιώτη. Περιέχει πάρα πολλά στοιχεία που περιγράφουν τον πολιτισμό πίσω απ' τον δίσκο, βασιζόμενος και αυτός όχι στην μετάφραση αλλά στον αποσυμβολισμό του δίσκου. Παρατηρεί μεγάλη πιθανότητα να περιγράφονται οι άθλοι του Ηρακλή.

'Αλλοι μελετητές υποστηρίζουν ότι πρόκειται για κάτι αντίστοιχο με τις γεωμαντικές πυξίδες του Φένγκ Σούι και ότι περιλαμβάνει 366 υποδιαιρέσεις δίνοντας μέτρηση του έτους σε ημέρες.

O δίσκος βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου μαζί με πολλά άλλα ενδιαφέροντα ευρήματα όπως τα ωοκέλυφα αγγεία.

Παρόμοια σύμβολα με αυτά του δίσκου της Φαιστού βρέθηκαν και πάνω σε ένα διπλό πέλεκυ της ίδιας εποχής που βρέθηκε στο Αρκαλοχώρι. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι τα ίδια σύμβολα βρέθηκαν ζωγραφισμένα και σε κάποια αρχαιολογικά ευρήματα στην Αμερική!

Τον Δεκέμβριο του 2001 στην δυτική Κούβα (κοντά στη χερσόνησο Guanahacabibes) σε υποθαλάσσιες έρευνες για βυθισμένα πλοία των προηγούμενων αιώνων, η Καναδή ερευνήτρια Paulina Zelitsky με το πλήρωμά της βρήκαν με την βοήθεια τηλεχειριζόμενου ρομπότ, σε βάθος περίπου 650 μέτρων, ερείπια από βυθισμένη πανάρχαια πόλη. Κάποιες επιγραφές έχουν αρκετά σύμβολα που είναι κοινά με τον δίσκο της Φαιστού. Η ηλικία τους προσδιορίζεται περίπου 6.000 ετών, ταυτίζοντάς τα με την πιθανότερη ηλικία της μυθικής Ατλαντίδος. Οι έρευνες συνεχίζονται.

Αρχή τυπογραφίας

Εκτός απ' τον δίσκο της Φαιστού που τυπώθηκε με κινητά στοιχεία πάνω σε φρέσκο πηλό, έχουμε παρόμοια τακτική με σφραγίδες φτιαγμένες τόσο από μέταλλα όσο και από πολύτιμους λίθους. Σφραγίδες για χρήση σε έγγραφα αλλά και για πήλινα σφραγίσματα που δούλευαν σαν εγγύηση ποιότητας του περιεχομένου, έχουν βρεθεί πάρα πολλές. Η απόσταση απ' την τυπογραφία είναι μικρή. Πότε όμως οργανώθηκε συστηματικά δεν το ξέρουμε.

Η Κίνα έχει και αυτή την σημαντική συνεισφορά της και σε αυτό τον τομέα, λέγεται ότι από το 1040 μ.Χ. χρησιμοποιούσαν κινητά τυπογραφικά στοιχεία, αλλά μετά από τόσες καταστροφές εγγράφων παγκοσμίως από διάφορους φανατικούς στο πέρασμα των αιώνων, όλο και λιγότερα πράγματα μένουν να μεταφέρουν γνώσεις και τεχνικές.

Η τυπογραφία κειμένων με μεγάλες ξύλινες και σπανιότερα μεταλλικές σφραγίδες διασώζεται μέχρι σήμερα σε πλήθος βουδιστικών κυρίως μοναστηριών. Πολλά από αυτά αν και με παραδοσιακές και μάλλον ξεπερασμένες (κατά την μοντέρνα γνώμη μας) τεχνικές, καταφέρνουν να δίνουν εντυπωσιακής ποιότητας αποτελέσματα ακόμα και σήμερα παράγοντας χειροποίητα βιβλία..

Στην Κίνα μάλιστα λέγεται ότι βρέθηκαν σε αρχαίους τάφους κάποιοι δίσκοι παρόμοιου μεγέθους και ηλικίας με τον δίσκο της Φαιστού αλλά στην συνέχεια εξαφανίστηκαν προφανώς για μελέτη από Κινέζους αρχαιολόγους.

Χρειάστηκε να φτάσουμε στο 1450 για να ξαναβρεί ο Γουτεμβέργιος στην Γερμανία την τυπογραφία με κινητά στοιχεία και τώρα πια, στον 21ο αιώνα, ο εκτυπωτής δίπλα στο computer μας θεωρείται απλά δεδομένος.

Κρυπτογραφία

Μερικά μηνύματα έπρεπε πάντα να σταλούν με την μέγιστη ασφάλεια (και το PGP δεν ήταν πάντα διαθέσιμο!).

Χρησιμοποιήθηκαν διάφορες μέθοδοι ώστε τα μηνύματα να μπορούν να διαβαστούν μόνο απ' τον παραλήπτη και να είναι ακατανόητα σε βαθμό που να γίνονται άχρηστα για οποιονδήποτε άλλο. Μερικές μέθοδοι απ' αυτές δείχνουν πολύ απλοϊκές σήμερα, αλλά κάποιες άλλες δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί ακόμα!

Στην αρχαία Σπάρτη για την αποστολή απόρρητων στρατιωτικών μηνυμάτων, το μήνυμα γραφόταν σ' ένα κύλινδρο που γύρω του είχε τυλιχτεί μία στενή λωρίδα δέρματος σε διαδοχικές σειρές. Αυτή ήταν η περιβόητη σκυτάλη. Ο κύλινδρος αφαιρούνταν κι έμενε η λωρίδα που μπορούσε να ξαναδιαβαστεί μόνο αν τυλιγόταν με τον ίδιο τρόπο πάνω σε ολόιδιας διαμέτρου κύλινδρο. Κάθε άλλη διαφορετική διάμετρος κυλίνδρου έδινε ακατανόητα μηνύματα. Πολλές φορές γραφόταν σε συνδυασμό με καθρέπτη, ώστε να απαιτείται καθρέπτης και στην ανάγνωση.

'Αλλη απλούστερη μέθοδος ήταν η αντιστροφή συλλαβών όπως «δημοκρατία» που θα φαινόταν σαν «ηδομαρκίτα».

'Αλλη μέθοδος χρησιμοποιούσε την ουροδόχου κύστη κάποιου ζώου που φουσκωνόταν και πάνω της γραφόταν με οριακά μικρά γράμματα το μήνυμα. Όταν ξεφουσκωνόταν το μήνυμα έδειχνε πια σαν λεκές. Κατά την αποστολή της συνήθως κρυβόταν καλά, π.χ. σε δοχείο με λάδι και ο παραλήπτης έπρεπε να την φουσκώσει και πάλι για να μπορέσει να διαβάσει το μήνυμα.

Στην αρχαία Κίνα το μήνυμα γραφόταν σε λεπτή μεταξωτή κορδέλα η οποία τυλιγόταν σαν μικρό μπαλάκι και καλυπτόταν με κερί. Το μικρό κέρινο μπαλάκι το κατάπινε ο αγγελιοφόρος και έτσι το μετέφερε με την μέγιστη δυνατή ασφάλεια!

Ακόμα σπανιότερη ήταν η μέθοδος που το μήνυμα γραφόταν στο ξυρισμένο κεφάλι κάποιου δούλου. Αφού μεσολαβούσε ο απαραίτητος χρόνος επαρκούς ανάπτυξης των μαλλιών του, ο δούλος στελνόταν να παραδώσει το μήνυμα και μετά το επόμενο ξύρισμα κεφαλιού το μήνυμα έβρισκε επιτέλους τον παραλήπτη του. Αυτό μάλλον δείχνει αρκετά καθαρά τις ταχύτητες επικοινωνίας που θεωρούσαν αποδεκτές στον αρχαίο κόσμο...

Οι αρχαίοι Εβραίοι χρησιμοποιούσαν το αλφάβητό τους αντεστραμμένο (το τελευταίο γράμμα σαν πρώτο κοκ.) για να πετύχουν παρόμοια κρυπτογράφηση.

Οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν απλούστερες μεθόδους μετάθεσης γραμμάτων κατά μία ή δύο θέσεις. Ο Ιούλιος Καίσαρ χρησιμοποίησε μέθοδο στην οποία υπήρχε μετατόπιση δύο θέσεων, το Α γινόταν Γ κλπ. Ο Αύγουστος Καίσαρ σχεδόν το ίδιο αλλά με μετατόπιση μιας θέσης.

Το αόρατο μελάνι ήταν μία ακόμα μέθοδος που χρησιμοποιούταν αρκετά. Πάνω συνήθως από κάποιο άλλο κείμενο αδιάφορου περιεχομένου γραφόταν με χυμό λεμονιού αντί για μελάνι το κρυφό μήνυμα. Μετά μπορούσε να διαβαστεί στο φως κεριού μόνο από τον υποψιασμένο παραλήπτη.

Ακόμα και βρασμένα αυγά χρησιμοποιήθηκαν για την ασφαλή μεταφορά μηνυμάτων. Τον 16ο αιώνα στην Ιταλία ο Τζιοβάνι Πόρτα έγραφε με μελάνι φτιαγμένο από σκόρδο και ξίδι πάνω στο τσόφλι του αβγού. Το μελάνι απορροφούνταν στο εσωτερικό και εξωτερικά δεν φαινόταν τίποτα. Το μήνυμα όμως παρέμενε αποτυπωμένο πάνω στο ασπράδι του βρασμένου αβγού.

Στενογραφία

Η στενογραφία χρησιμοποιούνταν για γρήγορη γραφή και μόνο όσοι ήξεραν τον τρόπο να την διαβάσουν μπορούσαν να καταλάβουν το νόημα του κειμένου. Αυτό μάλλον δεν κατατάσσεται στην κρυπτογραφία, μιας και θα χρησιμοποιούσε κοινούς για την εποχή κώδικες και κανόνες αλλά μένει αρκετά κρυπτογραφικό και ακατανόητο για μας που ακόμη δεν τους ξέρουμε! ;-)

Ο Ξενοφών έγραψε το έργο του σε κώδικα στενογραφίας. Αρκετά αργότερα ο Μάρκος Τούλιος Τύρος, φίλος του Κικέρωνα χρησιμοποίησε μία παρόμοια μέθοδο για να μπορεί να καταγράφει απ' ευθείας τους λόγους του Κικέρωνα, του Σενέκα και άλλων ρητόρων της εποχής. Αργότερα το σύστημα στενογραφίας του διαδόθηκε και διδασκόταν στα ρωμαϊκά σχολεία.

Η στενογραφία χρησιμοποιούνταν επίσης πολλές φορές και στις αρχαίες τηλεπικοινωνίες για σημαντική συντόμευση των μηνυμάτων.

Μάλλον η στενογραφία είναι ο πρώτος τύπος συμπίεσης των δεδομένων στις τηλεπικοινωνίες πολύ πριν τον ξανασυναντήσουμε στα modem μας με τα διάφορα MNP πρωτόκολλα!

Κάποια στοιχεία αποδεικνύουν ότι και στην αρχαία Κίνα είχαν επίσης αποτελεσματικότατο και εντυπωσιακά γρήγορο στενογραφικό κώδικα ώστε να μπορούν να καταγράφουν απ' ευθείας μία συζήτηση κανονικού ρυθμού ακόμα και επιστημονικού περιεχομένου!

Αρκετά αργότερα ο Θεοδόσιος ο δεύτερος ιδρύει στην Κωνσταντινούπολη ανώτερη πανεπιστημιακού τύπου σχολή που έχει 31 διαφορετικούς τομείς εκπαίδευσης, μεταξύ άλλων και στενογραφία που γινόταν όλο και πιο απαραίτητη στην δημόσια διοίκηση.

Μεταλλική πένα

Μιας και αναφερθήκαμε στην γραφή, καλό θα ήταν να θυμηθούμε ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιούσε πένα από μέταλλο με σχισμή στην μέση για να γράφει τα πάρα πολλά έργα του ευκολότερα.

Προφανώς παρόμοια με του Αριστοτέλη είναι και η μπρούντζινη πένα βρέθηκε στις ανασκαφές της κατεστραμμένης Πομπηίας.

Χρειάζεται να φτάσουμε στα 1565 για να ανακαλυφθεί το μολύβι από γραφίτη στην Ελβετία από τον Π.Σκαλίς, και στα 1748 για να μας ξανά-φτιάξει ο Γ.Γιάνσεν στην Γερμανία την χαλύβδινη πένα.

Όσο για το στυλό με μπίλια που σήμερα βρίσκεται παντού, εφευρέθηκε λίγο μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο.

Για γραφή και ζωγραφική χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς διάφορα μελάνια. Στην Κίνα χρησιμοποιήθηκε αρκετά, μελάνι φτιαγμένο από το κάρβουνο καμένου λαδιού, αναμειγμένο με κάποια κόλα.

Ιδιαίτερα εντυπωσιακά για την εποχή του μεσαίωνα παραμένουν βυζαντινά γραπτά που σαν μελάνι είχαν χρησιμοποιήσει χρυσό ή ασήμι που είχαν μετατρέψει σε σκόνη και τελικά σε μείγμα κόλας για γραφική ύλη. Αργότερα τα ίδια υλικά χρησιμοποιούνται από ζωγράφους.

Γραφική ύλη

Πού έγραφε όμως όλος αυτός ο αρχαίος κόσμος; Οι προ-Ίνκας γράφανε πάνω σε φύλα μπανανιάς. Από όλους σχεδόν τους λαούς έχουν βρεθεί επιγραφές χαραγμένες σε κεραμικά. Ο εύκολος στην χάραξη φρέσκος πηλός επίσης διέσωσε πολλά δείγματα γραφής. Πιο επίσημα κείμενα βρέθηκαν σκαλισμένα σε μάρμαρο ή σε βράχο ακόμα και σε μεταλλικές πλάκες.

Περγαμηνές: Για πιο φορητές μορφές αρχείων χρησιμοποιούσαν κατάλληλα επεξεργασμένα δέρματα, αυτά ήταν οι περιβόητες περγαμηνές. Η περγαμηνή είναι σχεδόν ημιδιαφανής, εξαιρετικής αντοχής και η δημιουργία της αρκετά δύσκολη καθώς πρέπει να λειανθεί με το χέρι και να τεντωθεί κατάλληλα. Μερικές περγαμηνές είναι τόσο καλά κατασκευασμένες που αντέξανε πολλά σβησίματα και ξανά-γραψίματα στο πέρασμα των αιώνων από μοναχούς και λόγιους που καθώς δεν είχανε ...γόμες ή Undo στο Word, ουσιαστικά ξύνανε με λεπίδα την κατά την γνώμη τους άχρηστου περιεχομένου περγαμηνή για να αποκτήσουν γραφική ύλη... Λόγω του υψηλού κόστους της περγαμηνής ολόκληρα κείμενα σβηνόταν για να χρησιμοποιηθεί και πάλι σαν γραφική ύλη η περγαμηνή, αυτά τα έγραφα έγιναν γνωστά σαν παλίμψηστα.

Καλλιτεχνικές μικρογραφίες: Επίσης οι μικρογραφίες της Μεσαιωνικής και πρότερης εποχής παρουσιάζουν εκπληκτικά χρώματα απροσδόκητα ανθεκτικά στις δυσμενείς συνθήκες αποθήκευσης (μύκητες, υγρασία) και ιδιαίτερη λεπτομέρεια. (Σήμερα, 10 αιώνες μετά, οι φωτογραφικής ποιότητας εκτυπώσεις από τους ink-jet εκτυπωτές μας αντέχουν δεν αντέχουν 1 μήνα στον ήλιο και ούτε 2 μέρες σε συνθήκες υγρασίας, πόσο μάλλον αν βραχούν. Ποιο ήταν το μυστικό των μοναχών; Οι βαφές με μικροσωματίδια όπως σκόνη πετρωμάτων και εκχυλίσματα φυτών, που σε αντίθεση με τα σύγχρονα μελάνια είναι πολύ ανθεκτικές. Και φυσικά απ' ότι αποδυκνείεται τελικά, χρησιμοποιούσαν πολύ καλύτερα υλικά απ' το σημερινό χαρτί.

Φορητές πινακίδες γραφής: Μεγάλη διάδοση είχαν επίσης από τον καιρό της αρχαίας Αθήνας και ξύλινες πτυσσόμενες πινακίδες επικαλυμμένες με κερί. Σε αυτές μπορούσαν να γράφουν και να σβήνουν με σχετική ευκολία χρησιμοποιώντας συνήθως κάποιο μικρό στύλο στενό και πλακέ στο ένα άκρο και επίπεδο στο άλλο ώστε να μπορεί να διορθώνει σχετικά εύκολα στο εύπλαστο κερί. Συνήθως το σημειωματάριο αυτού του τύπου αποτελούνταν από δύο κερωμένες ξύλινες επιφάνειες που έκλειναν αντικριστά, σαν σημερινό βιβλίο, προφυλάσσοντας με αποστάτες τις σημειώσεις στις κερωμένες επιφάνειες. Κάτι σαν πρόγονος του laptop δηλαδή! ;-)

Πάπυρος: Καταπληκτική για την εποχή της επινόηση ήταν το χαρτί από πάπυρο. Ο πάπυρος χρησιμοποιήθηκε στην Αίγυπτο από τα πανάρχαια χρόνια καθώς το φυτό είναι αυτοφυές εκεί. Αν αναλογιστούμε την ευπάθεια ενός κατεργασμένου στο χέρι υλικού, είναι εκπληκτικό ότι βρέθηκαν πάπυροι αρχαιότεροι του 1500 π.Χ. Το ιδιαίτερα ξηρό περιβάλλον εμπόδισε καταστροφή τους από υγρασία. Οι Αιγύπτιοι μάζευαν την ψίχα του φυτού πάπυρος, χώριζαν και άπλωναν τις ίνες και με μία διαδικασία άγνωστη σε μας κατάφερναν και έφτιαχναν χαρτί σχεδόν στο ίδιο πάχος με τα σημερινά αλλά με πολύ καλύτερη αντοχή. Η ποιότητά του θυμίζει λευκή μουσελίνα και η αντοχή του περγαμηνή από μοσχάρι.

Η κατάκτηση της Αιγύπτου από τους 'Αραβες έκανε μετά τον 7ο αιώνα πολύ δύσκολη για τους ευρωπαίους την προμήθεια παπύρων κι έτσι άρχισαν να φτιάχνουν τις δικές τους περγαμηνές, μέχρι την έλευση της εφεύρεσης του χαρτιού από την Κίνα στην Ευρώπη.

Μια παρόμοια τεχνική με την κατασκευή του παπύρου έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα στον τρόπο που φτιάχνεται στην Ιαπωνία μέχρι σήμερα το χειροποίητο χαρτί με τον παραδοσιακό τους τρόπο.

Χαρτί: Στην Κίνα η γνώση κατασκευής χαρτιού ξεκινάει από πολύ παλιά και είναι λίγο πολύ γνωστή σε όλους. Όταν οι 'Aραβες έφτασαν και κατέκτησαν κάποια τμήματα το 751 μ.Χ. κοντά στο Samarkand, ανάμεσα στα λάφυρα ήταν και Κινέζοι σκλάβοι που γνώριζαν την τέχνη κατασκευής του χαρτιού. Έτσι το μυστικό μεταφέρθηκε στην Δύση.

Μια άλλη Κινέζικη επινόηση είναι η επικάλυψη του χαρτιού με τέτοια υλικά που η γραφή ή η εκτύπωση πάνω του να είναι όσο το δυνατόν ποιοτικότερη.

Σήμερα με τους εκτυπωτές μας τεχνολογίας ψεκασμού μελάνης (inkjet) είδαμε ότι το απλό χαρτί που χρησιμοποιούσαμε δεν ήταν τόσο καλό για ποιοτικές εκτυπώσεις, και πάλι καταλήξαμε να χρησιμοποιούμε για φωτογραφική ποιότητα χαρτί με διάφορες επικαλύψεις.

Αρκετά άγνωστο όμως παραμένει το γεγονός ότι και οι Μάγια έφτιαχναν κανονικό χαρτί σχεδόν από το 1000 π.Χ. Οι Αζτέκοι διατήρησαν την γνώση παραγωγής χαρτιού και η γνώση έφτασε μέχρι τους Μεξικανούς Otomi μέχρι και σήμερα. Η μέθοδος χρησιμοποιεί το εσωτερικό της φλούδας του κορμού της συκιάς, το οποίο παραμένει στο νερό μέχρι καθαρίσει απ' τους χυμούς του. Μετά οι ίνες βράζονται σε ασβέστη και ξεπλένονται και πάλι. Στην συνέχεια οι ίνες ζυμώνονται σε πολτό, πλάθονται σε φύλα και αφήνονται να στεγνώσουν απλωμένες σε επίπεδες επιφάνειες. Οι Αζτέκοι χρησιμοποιούσαν ζεστές πέτρες με τις οποίες όχι μόνο έκαναν το χαρτί όσο πιο ίσιο γινόταν, αλλά λέγεται ότι έτσι το προετοίμαζαν με τον καλύτερο τρόπο για το επόμενο στάδιο πού πολλές φορές δεν ήταν απλά η γραφή, αλλά και η εκτύπωση!

Ζωγραφική με ανεξίτηλα χρώματα

Τα χρώματα που βρίσκονται σε αρκετά αρχαία μνημεία έχουν παραμείνει εντυπωσιακά ανεξίτηλα στο πέρασμα του χρόνου. Σήμερα μάλλον δεν τα καταφέρνουμε και τόσο καλά μιας και μάλλον εύκολα βρίσκουμε ξεθωριασμένα χρώματα από τα ρούχα μας και τα αυτοκίνητά μας μέχρι και σε κτήρια και έργα τέχνης. Οι τοιχογραφίες του Φαγιούμ στην Αίγυπτο αλλά και οι αντίστοιχες στην Σαντορίνη και στην Κνωσό είναι καλό παράδειγμα προς μίμηση αντοχής, που κρατάνε όμως αρκετά καλά κρυμμένο το μυστικό της αντοχής τους.

Έχει βρεθεί ότι χρησιμοποιούνταν κυρίως χρώματα από πυριτικά υλικά. Το άσπρο και το μαύρο θεωρούνταν κοινά, άλλα από αυτά όπως το κίτρινο και το κόκκινο βρισκόταν σχεδόν έτοιμα στην φύση, άλλα όπως το μπλε ήταν σπάνια σε μορφή πετρώματος ή απαιτούσαν ειδική τεχνική για την κατασκευή τους, σχεδόν σαν την κατασκευή του γυαλιού. Η χρήση τους δείχνει να ξεκίνησε ταυτόχρονα στην Ελλάδα και στην Αίγυπτο κοντά στο 2100 π.Χ.

Ανάλογα με τον προορισμό χρήσης του το χρώμα διαλυόταν σε νερό, σε λάδι, σε ρητίνες, σε κερί, σε λάσπη κλπ. ώστε να πετύχει την βέλτιστη πρόσφυση στο υλικό που ήθελε ο καλλιτέχνης να χρωματίσει.

Αντίστοιχης αντοχής με της ανατολικής Μεσογείου ήταν και το μπλε που χρησιμοποιούσαν οι Μάγιας. Η ανάλυσή του δείχνει ότι για τη κατασκευή του χρησιμοποιούνταν μείγμα οργανικών και ανόργανων υλικών χωρίς όμως να έχει ακόμα βρεθεί η πλήρης σύσταση. Για το έντονο κίτρινο χρώμα οι Μάγιας χρησιμοποιούσαν οργανικό υλικό που πιθανώς προερχόταν από κάποια ποικιλία σκουληκιών.

Δεν έχει ακόμα βρεθεί σε ποια ακριβώς σύνθεση οφείλει το χρώμα της η μαύρη στιλπνή επιφάνεια των Μινωικών μελανόμορφων αγγείων. Κάποια από αυτά τα κεραμικά αγγεία ονομάζονται ωοκέλυφα γιατί το πάχος του τοιχώματός τους ήταν ενός μόλις χιλιοστού! Ήταν άραγε οι αγγειοπλάστες της εποχής τόσο επιδέξιοι ή κάποια διαφορετική μέθοδος παραγωγής (όπως με το φυσητό γυαλί) τους επέτρεπε αυτό το υπερβολικά λεπτό πάχος;

Αν πάμε στο Λασκό της Γαλλίας συναντάμε μορφές ζωγραφισμένες μέσα σε σπηλιές σε βράχους ύψους 3 - 4 μέτρων, προφανώς με χρήση σκαλωσιάς. Τα χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν από ώχρα, από ράβδους μαγνησίου και από ράβδους πυροξειδίου του σιδήρου. Πράγμα που σημαίνει ότι οι πρώτες ύλες έπρεπε να εξορυχτούν, να γίνουν σκόνη να ανακατευτούν με λίπος και να μορφοποιηθούν σε ράβδους (οι πρώτες κηρομπογιές;). Αυτά το 17.000 π.Χ. στην αρχή της Μαγδαληναίας εποχής, που νομίζουμε ότι ο άνθρωπος ζούσε κρυμμένος σε σπηλιές σε ημιάγρια κατάσταση και ενώ μπορούσε να φτιάχνει σκαλωσιές να ανεβαίνει να ζωγραφίζει δεν μπορούσε να φτιάξει σπίτια και χρησιμοποιούσε τις σπηλιές για καταφύγιο.(!!!) Τα έργα είναι ζωγραφισμένα με προοπτική ώστε να επιτυγχάνεται η αίσθηση του βάθους.

Προοπτική στην ζωγραφική ξανασυναντάμε κοντά στην Αναγέννηση τον 15ο αιώνα και κοντεύουμε να την ξαναχάσουμε στον 20ο αιώνα με τα μοντέρνα και μεταμοντέρνα κινήματα...! ;-)

Παρόμοια προϊστορικά έργα τέχνης με του σπηλαίου Lascaux συναντάμε και στην Ισπανική Αλταμίρα σε παρόμοιο σπήλαιο.

Δερματογραφία

Πανάρχαια συνήθεια πολλών λαών παραμένει η δερματογραφία (πιο γνωστή πια σαν «τατουάζ») με την οποία κατάφερναν να κάνουν στο σώμα ανεξίτηλα σχέδια τόσο για θρησκευτικούς όσο και για αισθητικούς λόγους ακόμα και για ιατρικούς (βελονισμός). Με ιδιαίτερα προσεκτική χρήση βελόνας και χρώματος κατάφερναν να τοποθετούν μόνιμα το χρώμα μέσα στην επιδερμίδα. Σήμερα η τεχνολογία μας το κάνει ευκολότερο αλλά η αρχή παραμένει η ίδια.

'Aλλοι λαοί χρησιμοποίησαν την δερματογραφία σε προσωρινότερη μορφή, με την βοήθεια χένας ή άλλων χρωστικών τόσο για διακόσμηση όσο και για τελετουργικούς λόγους.

Διάσημη παραμένει και η χρήση χρωστικών ουσιών για διακόσμηση του προσώπου κυρίως στην Αίγυπτο αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο. Τα χρώματα ήταν σχεδόν τα ίδια αλλά σε λεπτότερη σκόνη και αναμεμιγμένα με λάδι ή λίπος ώστε να εφαρμόζονται ευκολότερα στο πρόσωπο. Στην ευρύτερη περιοχή της Ινδονησίας χρησιμοποιείται από τα βάθη της ιστορίας μέχρι σήμερα, σανταλόξυλο τριμμένο σε πέτρα. Η λεπτή σκόνη που δίνει εφαρμόζεται στο πρόσωπο το κάνει πιο φωτεινό.

Eye liner: Στην ανατολική μεσόγειο, για τον καλλωπισμό του ματιού (σαν eye liner) χρησιμοποιούνταν συνήθως αντιμόνιο σε σκόνη (μολυβδούχος και θειούχος γαληνίτης) το οποίο αναμειγμένο με κατάλληλα λάδια έδινε τον γνωστό «κολ». Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα μικρά μπουκαλάκια με καπάκι - βελόνα χρησιμοποιούνταν για τον καλλωπισμό του ματιού. Το Κοράνι μάλιστα αναφέρει ότι το κολ «βελτιώνει την όραση και βοηθάει να βγουν οι βλεφαρίδες». Η συνήθεια των Αιγυπτίων να τονίζουν το περίγραμμα του ματιού παραμένει και σήμερα μιας και πλήθος ματιών ακολουθούν την ίδια ουσιαστικά μόδα!

'Αλλη αρχαία καλλωπιστική συνήθεια της αρχαίας Ελλάδας ήταν διαστολή της κόρης του γυναικείου ματιού. Χρησιμοποιούνταν εκχύλισμα μπελαντόνας (Atropa Belladonna) που μέχρι σήμερα βρίσκεται αυτοφυής στην Βάλια Κίρνα στην Πίνδο ΝοτοΔυτικά της Σαμαρίνας.

Βιβλιοθήκες

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα έγιναν προσπάθειες η δύναμη της γνώσης να συγκεντρωθεί σε βιβλιοθήκες ώστε η μελέτη της να είναι αποτελεσματικότερη. Πολλές από αυτές τις βιβλιοθήκες δημιουργήθηκαν από σχολές και διευρύνθηκαν απ' αυτές. Η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας προσέλκυε μελετητές απ' όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Επίσης πολλοί ισχυροί της κάθε εποχής προσπάθησαν να οργανώσουν ακόμα καλύτερα αυτή την γνώση.

Ο Ινδός αυτοκράτωρ Ashoka γύρω στο 250 π.Χ. λέγεται ότι θεμελίωσε την Μυστική Ομάδα των Εννέα Αγνώστων Ανδρών. Αυτοί ήταν μεγάλοι Ινδοί επιστήμονες που ανέλαβαν να καταγράψουν και να ταξινομήσουν τις γνωστές επιστήμες της εποχής. Ο Ashoka κράτησε τις μελέτες τους κρυφές γιατί φοβόταν ότι η αρχαία γνώση που θα ξέθαβαν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για πολεμικούς σκοπούς, χρήση την οποία ο Ashoka πια απεχθανόταν, όταν έγινε πιστός Βουδιστής προς το τέλος της ζωής του. Οι φημολογούμενοι Εννέα 'Αγνωστοι 'Ανδρες έγραψαν εννέα βιβλία, προφανώς από ένα ο καθένας. Ένα από αυτά τιτλοφορείτο «Μυστικά της Αιώρησης». Μπορεί να υπάρχει ακόμα και σήμερα, χωμένο κάπου στις βιβλιοθήκες Θιβέτ, ή στην Ινδία, ή κάπου αλλού στις φημολογούμενες μυστικές υπόγειες βιβλιοθήκες με Ακασικά αρχεία.

Φήμες αναφέρουν τεράστιες μυστικές βιβλιοθήκες στο Θιβέτ. Προ ετών οι Κινέζοι όταν κατέλαβαν στρατιωτικά το Θιβέτ εξορίζοντας πλήθη Θιβετιανών, ανακάλυψαν κάποια αρχαία σανσκριτικά κείμενα στην Lhasa και τα έστειλαν στο Πανεπιστήμιο του Chandrigarh για μετάφραση. Παίρνοντας στοιχεία από εκεί λέγεται ότι προωθούν την σημερινή τους επιστημονική έρευνα.

Κάποιες βιβλιοθήκες σαν του Αγίου Όρους, του Βατικανού, της Αγ. Αικατερίνης στο Σινά κ.α. κατάφεραν να διατηρήσουν πολλά από τα αρχαία κείμενα μέχρι τις μέρες μας. Αν και πολλές απ' αυτές όπως του Αγίου Όρους λεηλατήθηκαν συχνά εξαναγκαζόμενες να δίνουν τα πολύτιμα χειρόγραφά τους στους όποιους ισχυρούς συλλέκτες... Πολλοί μελετητές αυτών των κειμένων έγιναν διάσημοι με τις ανακαλύψεις τους κατά την Αναγέννηση.

Πολιτιστικές καταστροφές

Απ' ότι φαίνεται όμως τα γραπτά δημιούργησαν εκτός από φίλους και αρκετούς εχθρούς. Έτσι εκτός απ' την δημιουργία βιβλιοθηκών έχουμε και τις καταστροφές τους.

Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (που ιδρύθηκε το 332 π.Χ. από τον Μέγα Αλέξανδρο) φτιάχτηκε γύρω στο 300 π.Χ. από τον Πτολεμαίο τον Α' η μεγαλύτερη γνωστή βιβλιοθήκη του αρχαίου κόσμου. Γύρω στο 230 π.Χ. ο αριθμός των τόμων της είχε ξεπεράσει τις 700.000 σε παπύρους τοποθετημένους σε κόγχες σε τοίχων. Πλήθος διάσημων επιστημόνων της εποχής πέρασαν από εκεί.

Ενδιαφέρον είναι ότι στην Αλεξάνδρεια φτιάχτηκαν και πολλές άλλες μικρότερες βιβλιοθήκες, σχεδόν σε κάθε γειτονιά, κάνοντάς την την πόλη των βιβλιοθηκών.

Το 47 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας δίνει εντολή πυρπόλησης της βιβλιοθήκης της Αλεξανδρείας. Το 391 μ.Χ. όταν επίσκοπος Αλεξανδρείας ήταν ο Θεόφιλος, φανατικοί χριστιανοί πυρπολούν τον ναό και την βιβλιοθήκη του Σεραπείου (παράρτημα της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης) που άνηκε στο «αντίπαλο» και αδύναμο πια ιερατείο της Αιγύπτου. Το 526 μ.Χ. ο Ιουστινιανός κλείνει την Ακαδημία του Πλάτωνος και καίει την βιβλιοθήκη της. 'Αλλη μία καταστροφή της πυρπόληση της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας αναφέρεται ότι έγινε κατά την κατάληψή της από φανατικούς 'Αραβες. Παρ' όλα αυτά από εκείνη σχεδόν την εποχή ξεκινάει κάτι αντίστοιχο με την ευρωπαϊκή αναγέννηση στον χώρο των γραμμάτων και των επιστημών του Αραβικού κόσμου, οπότε μάλλον κάποιοι βρήκαν χρήσιμες γνώσεις σαν βάση...

Σήμερα με την βοήθεια της Unesco μια νέα βιβλιοθήκη φτιάχτηκε στην Αλεξάνδρεια στην θέση της παλιάς.

Παρόμοια τύχη είχαν δυστυχώς και άλλες βιβλιοθήκες στην Αθήνα στη Ρώμη αλλά και αλλού. Οι Ισπανοί κονκισταδόρες του Κορτέζ το 1519, φανατικοί χριστιανοί του χειρότερου είδους, δεν δίστασαν να κάψουν τα «αιρετικά» για αυτούς ημερολόγια των Μάγια και των Αζτέκων στερώντας μας από πολυτιμότατες αστρονομικές πληροφορίες ενώ τα ελάχιστα υπολείμματα αποκρυπτογραφούνται και σήμερα και μας θαμπώνουν με τις γνώσεις τους.

Τον 5ο αιώνα μ.Χ. στην Σαμοθράκη φανατικοί χριστιανοί συγκέντρωσαν τα αγάλματα και άλλα γλυπτά του αρχαιοελληνικού δωδεκάθεου και τα κατέστρεψαν σε καμίνι παραγωγής ασβέστη. Παρόμοια τύχη είχαν και πάρα πολλά άλλα αρχαία έργα τέχνης που οι χριστιανοί δεν ήθελαν πια να βλέπουν. Φυσικά οι εκάστοτε ισχυροί φανατικοί κατευθυνόμενοι από θρησκευτικούς ή άλλους αρχηγούς κατάφεραν εξοντώνοντας τους αντίπαλους να διαιωνίσουν την μιζέρια τους... Δεν έλειπαν φυσικά ποτέ και οι άνθρωποι που από άγνοια χρησιμοποιούσαν παλιότερα έργα τέχνης σαν απλά υλικά οικοδομών... Πλήθος τέτοιων σώζεται για παράδειγμα σε χριστιανικές εκκλησίες που επέλεγαν (όχι από άγνοια) να χτιστούν πάνω σε αρχαίους ναούς.

Όλα αυτά φυσικά μας στέρησαν δυσαναπλήρωτα ποσά γνώσης και καθυστέρησαν αρκετά την μετέπειτα επιστημονική πορεία μας. Κατάφεραν να κάνουν ζημιά σε υλικό, συναισθηματικό και νοητικό επίπεδο.