Αθηναίος ιστορικός και φιλοσοφικός συγγραφέας. Γεννήθηκε το 430 και πέθανε το 354 π.Χ. Ήταν μαθητής του Σωκράτη και του ρήτορα Προδίκου. Το 401 πήρε μέρος στην εκστρατεία του Κύρου του νεότερου εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη.

Μετά τη μάχη στα Κούναξα και τη σφαγή των Ελλήνων αξιωματικών εκλέχθηκε από τους μυρίους Έλληνες μισθοφόρους ένας από τους τέσσερις αρχηγούς που οδήγησαν αυτούς στο Βυζάντιο.

Επειδή  ήταν φίλος των Σπαρτιατών εξορίστηκε από τους Αθηναίους και πήγε στη Σπάρτη, όπου παρακολούθησε τον Αγησίλαο στην εκστρατεία του εναντίον των Περσών. Τα σπουδαιότερα έργα του Ξενοφώντα είναι η «Κύρου Ανάβασις» όπου περιγράφει την εκστρατεία του Κύρου και την κάθοδο των μυρίων, τα «Ελληνικά» όπου το πρώτο μέρος αποτελεί συνέχεια του έργου του Θουκυδίδη, ως το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου ενώ το δεύτερο είναι η ιστορία της Ελλάδας και ιδιαίτερα της Σπάρτης ως τη μάχη της Μαντίνειας, η «Λακεδαιμονίων πολιτεία», «Απομνημονεύματα Σωκράτους» κ.ά. Τα έργα του Ξενοφώντα διακρίνονται για τη σαφήνεια και τη λεπτότητα της περιγραφής τη γλαφυρότητα της γλώσσας και την παραστατικότητα στην αφήγηση. Οι αρχαίοι τα εκτιμούσαν ιδιαίτερα και ονόμαζαν τον Ξενοφώντα «Αττική μέλισσα». Ακόμα διακρίνει το έργο του βαθύτατο θρησκευτικό αίσθημα και πίστη στο θείο. Συνδέει το θείο με την ιστορική πορεία των γεγονότων. Γενικά, τα έργα του Ξενοφώντα χωρίς να έχουν ούτε το βάθος των νοημάτων και την ιστορική ακρίβεια του Θουκυδίδη, ούτε τη φιλοσοφική σκέψη του Πλάτωνα, παρόλα αυτά φωτίζουν πολλές πλευρές από τη ζωή και την ιστορία της αρχαίας Ελλάδας.

Τα ιστορικά έργα του Ξενοφώντα (Κύρου Ανάβασις, Ελληνικά) δε διακρίνονται για την αντικειμενικότητά τους στην περιγραφή των γεγονότων και για το βάθος των παρατηρήσεων πάνω σε θέματα πολιτικά. Αντίθετα, το γράψιμό του είναι απλό και αυθόρμητο, με παρεκβάσεις, που αναφέρονται συνήθως σε περιγραφές σκηνών, (π.χ. η άφιξη των Μυρίων στη θάλασσα), ή στην ανάλυση τεχνικών λεπτομερειών (παράταξη μάχης, εξοπλισμός). Οι κρίσεις για τα ιστορικά πρόσωπα δεν είναι πάντοτε αμερόληπτες (είναι θαυμαστής του βασιλιά των Λακεδαιμονίων Αγησίλαου και της Σπάρτης γενικά).

Στο έργο του «Κύρου παιδεία» ο Ξενοφώντας αναφέρεται στην ανατροφή και διαπαιδαγώγηση του Κύρου, πρώτου μεγάλου βασιλιά των Περσών, που τον παρουσιάζει ως πρότυπο ανθρώπου και μονάρχη, σύμφωνα με τα σωκρατικά πρότυπα. Περιγράφει το παιδαγωγικό σύστημα που έκανε τον Κύρο ικανό να κυβερνά και να αγαπάται από τους λαούς της Περσικής αυτοκρατορίας. Ο σκοπός του έργου είναι ηθικός και παιδαγωγικός, και γι’ αυτό είχε μεγάλη επιτυχία στους συγχρόνους και στους νεώτερους του Ξενοφώντα, παρά τις ιστορικές ανακρίβειες που περιέχει. Στα φιλοσοφικά έργα του Ξενοφώντα κεντρικό πρόσωπο είναι ο Σωκράτης, του οποίου υπήρξε μαθητής. Στα «Απομνημονεύματα του Σωκράτους», ο Σωκράτης δεν εμφανίζεται ως φιλόσοφος, αλλά ως απλός δάσκαλος του λαού, που διδάσκει τους νέους περισσότερο με το παράδειγμά του παρά με τις συμβουλές τους. Κηρύσσει ότι σπουδαιότερα καθήκοντα του ανθρώπου είναι η ευγνωμοσύνη στους γονείς, η αγάπη στους αδερφούς, η πίστη στους φίλους και βάση κάθε αρετής είναι η ευσέβεια προς τους Θεούς. Το έργο έχει διαλογική μορφή, όπως και τα άλλα έργα του Ξενοφώντα που αναφέρονται στο Σωκράτη. Το «Συμπόσιο», όπως και το ανάλογο του Πλάτωνα, αναφέρεται στο γήινο και στον ουράνιο έρωτα. Είναι το μόνο έργο όπου ο Ξενοφώντας αναπτύσσει τη θεωρητική πλευρά της διδασκαλίας του Σωκράτη, ενώ συνήθως επιμένει στην πρακτική και ηθική πλευρά της. Ο «Οικονομικός» αναφέρεται στην οικιακή οικονομία και στην τέχνη της γεωργίας. Είναι έργο σημαντικό, γράφτηκε μετά το 401, όταν ο Ξενοφώντας έμενε εξόριστος στη Σκιλλούντα, για τη γνώση της ιδιωτικής ζωής στην αρχαία Ελλάδα. Στην «Απολογία του Σωκράτους» ο Ξενοφώντας πλέκει το εγκώμιο του δασκάλου του, που, ήρεμος μπροστά στους δικαστές, ανασκευάζει τις εναντίον του κατηγορίες για διαφθορά της νεότητας, περιφρόνηση των Θεών της πόλης και εισαγωγή ξένης λατρείας και, τελικά, δέχεται με αταραξία τη θανατική του καταδίκη. Στον Ξενοφώντα αποδίδονται από τους κριτικούς έργα όπως ο «Αγησίλαος» (360 π.χ.), πανηγυρικός λόγος προς τιμή του βασιλιά της Σπάρτης, και η «Λακεδαιμονίων πολιτεία», όπου επαινείται το σύνταγμα του Λυκούργου και η σύμφωνα με αυτό διακυβέρνηση της Σπάρτης (367 π.χ.).

Το πολιτικό πρόβλημα των σχέσεων του άρχοντα με τους υπηκόους του πραγματεύεται ο διάλογος «Ιέρων». Τέλος, ως καθαρά πρακτικά θεωρούνται τα έργα του Ξενοφώντα «Πόροι ή περί προσόδων της αθηναϊκής πολιτείας», «Ιππαρχικός ή περί ιππικής» και «Κυνηγετικός».

Ο «Αγησίλαος» του Ξενοφώντα, μπορεί να ονομαστεί «Αγησιλάου εγκώμιο». Ο συγγραφέας έκανε αυτό το έργο για να αποδώσει ευγνωμοσύνη στο βασιλιά των Λακεδαιμονίων για όσα είχε κάνει για χάρη του. Είναι γνωστό από τη βιογραφία του Ξενοφώντα, πόσο περιπετειώδης ήταν η ζωή του ιστορικού και πόση ευγνωμοσύνη και εκτίμηση όφειλε στον Αγησίλαο. Στο έργο αυτό ο συγγραφέας περιγράφει τις πολεμικές περιπέτειες του Αγησίλαου και εξυμνεί με ενθουσιασμό τις αρετές του Λακεδαιμόνιου βασιλιά ως στρατηγού και ως ανθρώπου. Το έργο αυτό συνδέεται στενά με τα «Ελληνικά», γιατί, και από τα δύο μαζί, μπορεί να σχηματίσει κανείς μια τέλεια εικόνα του Αγησίλαου, που αληθινά είχε την τύχη να βρει ένα τόσο αφοσιωμένο και ικανό βιογράφο, όπως ο ήταν Ξενοφώντας.