Η εφαρμογή γεωφυσικών μεθόδων για την ανίχνευση υπόγειων δομών έχει συνδυαστεί κατά κύριο λόγο με μη αστικούς, υπαίθριους χώρους.

Όμως η γεωφυσική μεθοδολογία μπορεί να εφαρμοστεί και σε αστικά περιβάλλοντα, υπερνικώντας τα προβλήματα των ηλεκτρομαγνητικών και άλλων θορύβων, και τις ιδιομορφίες που παρουσιάζει η οργάνωση μιας έρευνας στην πόλη.

Ένα παράδειγμα είναι η διερεύνηση που έκανε στην περιοχή της πλατείας Συντάγματος, στην Αθήνα, η ομάδα του καθ. Σταύρου Παπαμαρινόπουλου (δ/ντή του Γεωφυσικού Εργαστηρίου του Παν/μιου Πατρών).

Η έρευνα, που ξεκίνησε χάριν των εργασιών για το αθηναϊκό Μετρό, αποκάλυψε μεταξύ άλλων την παλαιοκοίτη του αρχαίου ποταμού Ηριδανού, ορατή σήμερα μέσα στο σταθμό του Συντάγματος.

«Η εργασία ξεκίνησε μετά από αίτημα του Ολυμπιακό Μετρό ώστε να διευκολυνθούν και να προγραμματισθούν οι αρχαιολογικές ανασκαφές στην περιοχή», εξηγεί η γεωφυσικός Μαρίνα Παπαϊωάννου.

«Οι έρευνες επεκτάθηκαν σε θέματα που είχαν να κάνουν με την ανίχνευση δικτύων πόλης και με την καταγραφή της γεωλογικής πραγματικότητας. Η ανακάλυψη του Ηριδανού ήταν μια ευχάριστη έκπληξη».

Ένας ποταμός - μυστήριο

Ο ποταμός Ηριδανός ήταν ο ένας από τους τρεις σημαντικούς ποταμούς της πόλης των Αθηνών (μαζί με τον Κηφισό και τον Ιλισό). Οι πηγές του τοποθετούνται στους νότιους πρόποδες του Λυκαβηττού, απέναντι από τις «Πύλες του Διοχάρους».

Μέχρι και την εποχή του Σόλωνα (γύρω στο 600 π.χ.), φαίνεται ότι το ποτάμι ξεκινούσε με δύο ή τρία παρακλάδια που ενώνονταν περίπου στην περιοχή του Συντάγματος και στη συνέχεια περνούσαν ενωμένα από τον Κεραμεικό.

Ήδη όμως από την εποχή του Θεμιστοκλή, οπότε επεκτάθηκε η πόλη, ο Ηριδανός καλύφθηκε «ένθεν του τείχους» (δηλαδή νοτίως της σημερινής οδού Βουλής) και στην κοίτη του κατασκευάστηκε αγωγός.

Η θέση του Ηριδανού υπήρξε θέμα συζήτησης για αιώνες. «Μάτην εζήτησα παρά των ημετέρων αρχαιολόγων να μοι υποδείξωσι πού έρρεε το προσφιλές εις τας Αθηναίας παρθένους πολύ και καλόν ύδωρ του Ηριδανού», έγραφε για παράδειγμα τον 19ο αιώνα ο Εμμανουήλ Ροΐδης.

Το γεωραντάρ αποκαλύπτει

Η παλαιοκοίτη του Ηριδανού έγινε εμφανής στις καταγραφές του γεωραντάρ που πραγματοποιήθηκαν στο κάτω μέρος της σημερινής πλατείας Συντάγματος (κοντά στην οδό Φιλελλήνων), αλλά και στην τομή της οδού Όθωνος με τη Λεωφόρο Αμαλίας.

Η ίδια η παλαιοκοίτη ήρθε στο φως στην ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε κοντά στη συμβολή της Λεωφόρου Αμαλίας με την Όθωνος.

Εκεί βρέθηκαν επίσης διάφορα υλικά πλήρωσης (κομμάτια μάρμαρο, μπάζα κλπ) που προήλθαν κυρίως από διάφορες εργασίες στην περιοχή κατά την αρχαιότητα.

Ο Ηριδανός σήμερα

Σήμερα, εκτός από το τμήμα της παλαιοκοίτης που έχει διαφυλαχθεί μέσα στον σταθμό του Συντάγματος και τη γνωστή υδάτινη πορεία του Ηριδανού μέσα στον Κεραμεικό, μπορούμε να συναντήσουμε το δροσερό νερό του αρχαίου ποταμού σε δυο άλλα ενδιάμεσα σημεία.

Πρόκειται για την ανασκαφή της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής στη Ρωμαϊκή Αγορά, αλλά και για την ανασκαφή της Α΄ Εφορίας Βυζαντινών αρχαιοτήτων στο σταθμό του Μοναστηρακίου.

Η επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου Πατρών συνεχίζει κατά διαστήματα τις έρευνες μέσα στο αστικό περιβάλλον των Αθηνών, με την ελπίδα να ανακαλύψει τη συνέχεια της πορείας του Ηριδανού πέρα από τον Κεραμεικό.